Prabuddha Sampada Agam Grantho Karmvad ane Anekantvadno Sanchay

Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 246

અનેકાન્તવાદ સિદ્ધાંત ઔર વ્યવહાર
D ડૉ. સાગરમલ જૈન
જૈન
[જૈન દર્શનના અતિ વિદ્વાન તેજસ્વી શ્રી સાગરમલ પાર્શ્વનાથ શોધ સંસ્થાન, બનારસના પૂર્વ ડાયરેકટર છે. તેમના સૌથી વધુ પુસ્તકો, શોધ-નિબંધો, લેખો વગેરે પ્રકાશિત થયા છે. વર્તમાનમાં તેમણે પોતે સ્થાપિત કરેલ સંસ્થા ‘પ્રાપ્ય વિદ્યાપીઠ", શાજાપુર (મધ્ય પ્રદેશ)માં કાર્યરત છે. પ્રસ્તુત અંકમાં તેમનો અનેકાંતવાદના વિકાસનો ઈતિહાસ અંગેનો લેખ પ્રગટ કરેલ છે. તેમના લેખમાં સંશોધન દૃષ્ટિની નિપુરાતા જવા. મળે છે.
દર્શન કા જન્મ માનવીય જિજ્ઞાસા સે હોતા હૈ. ઈસા પૂર્વ છઠી શતી મેં મનુષ્ય કી વહ જિજ્ઞાસા પર્યાપ્ત રૂપ સે પ્રોઢ હી ચુકી થી. અનેક વિચારક વિશ્વ કે રહસ્યોદઘાટન કે લિએ પ્રયત્નશીલ થે. ઇન જિજ્ઞાસુ ચિન્તકોં કે સામને અનેક સમસ્યાએઁ થીં, જૈસેઇસ દશ્યમાન વિશ્વ કી ઉત્પત્તિ કૈસે હુઈ, ઇસકા મૂલ કારણ ક્યા હૈ? વહ મૂલ કારણ યા પરમતત્ત્વ જડ હૈ યા ચેતન? પુનઃ યહ જગત્ સત્ ર્સ ઉત્પન્ન હુઆ હૈ યા અસત્ સે ? દિ યહ સંસાર સત્ સે ઉત્પન્ન હુઆ તો વહ સત્ યા મૂલ તત્ત્વ એક હૈ યા અનેક. યદિ વહ એક હૈ તો વહ પુરુષ (બ્રહ્મ) હૈ યા પુરુષેતર (જડતત્ત્વ) છે. યદિ પુરુષંતર હૈ તો વહ જલ, વાયુ, અગ્નિ, આકાશ આદિ મેં સે ક્યા હૈ? પુનઃ યદિ વહ અનેક હૈ તો વે અનેક તત્ત્વ કૌન સે હૈં? પુનઃ દિ યહ સંસાર સૃષ્ટ છે તો વહ અષ્ટા કોન હે ? ઉંસને જગત કી સૃષ્ટિ ક્યોં કી ઔર સિસે કી? ઇસકે વિપરીત યદિ યહ અસૃષ્ટ હૈ તો ક્યા અનાદિ હૈ ? પુનઃ યદિ ષહ અનાદિ છે તો ઇસમેં હોન વાલે ઉત્પાદ્, વ્યય રૂપી પરિવર્તનોં કી ક્યા વ્યાખ્યા હૈ, આદિ. ઇસ પ્રકાર કે અનેક પ્રશ્ન માનવ મસ્તિષ્ક મેં ઉંડ રહે થે. ચિન્તાઁ ને અપને ચિન્તન એવું અનુભવ કે બલ પર ઇનકે અનેક પ્રકા૨ સે ઉત્તર દિયે. ચિન્તકોં યા દાર્શનિકો કે ઇન વિવિધ ઉત્તર યા સમાધાનોં કા કારણ દોહરા થા, એક ઔર વસ્તુતત્ત્વ યા સત્તા કી બહુઆયામિતા ઔર દૂસરી ઔ૨ માનવીય બુદ્ધિ, ઐન્દ્રિક અનુભૂતિ એવં અભિવ્યક્તિ સામર્થ્ય કી સીમિતતા. ફલતઃ પ્રત્યેક ચિન્તક યા દાર્શનિક ને સત્તા કો અલગ- અલગ રૂપ મેં વ્યાખ્યાયિત કિયા.
અનેકાન્તવાદ કે વિકાસ કા ઇતિહાસ
ભારતીય સાહિત્ય મેં વેદ પ્રાચીનતમ હૈ. ઉનમેં ભી ૠગ્વેદ સર્વાધિક પ્રાચીન હૈ ઉસકે નાસદીયસૂક્ત (૧૦:૧૨:૨) મેં પરમતત્ત્વ કે સન્ યા અસત્ હોને કે સમ્બન્ધ મૈં ન કેવલ જિજ્ઞાસા પ્રસ્તુત કી ગઈ, અપિતુ અન્ત મેં ઋષિ ને કહ દિયા કિ ઉસ પરસત્તા કો ન સત્ કહા જા સકતા હૈ ઔર ન અસત. ઇસ પ્રકાર સત્તા કી બહુઆયામિતા ઔર ઉસમેં અપેક્ષા ભેદ સે પરસ્પર વિરોધી ગુણ ધર્મોં કી ઉપસ્થિતિ કી સ્વીકૃતિ વેદકાલ મેં ભી માન્ય રહી હૈ ઔર ઋષિયોં ને ઉસકે વિવિધ આયામોં કો જાનને-સમઝને ઔર અભિવ્યક્ત કરને કા પ્રયાસ ભી કિયા હૈ. માત્ર યહી નહીં ૠગ્વેદ
૨૩૩
(૧:૧૬૪:૪૬) મેં હી પરસ્પર વિરોધી માન્યતાઓં મેં નિકિત સાપેલિક સત્યતા કો સ્વીકાર કરતે હુએ યહ ભી કહા ગયા હૈ – એ કે સદ્ વિપ્રા: બહુધા વદંતિ – અર્થાત્ સત્ એક હૈ વિદ્વાન્ ઉસે અનેક દૃષ્ટિ સે વ્યાખ્યાયિત કરતે હૈ.
ઇસ પ્રકાર હમ દેખતે હૈં કિ અનેકાંતિક ષ્ટિ કા ઇતિહાસ અતિ પ્રાચીન છે. ન કેવલ વૈદોં મેં અપિતુ ઉપનિષદોં મેં ભી ઇસ અનેકાંતિક દૃષ્ટિ ઉલ્લેખ કે અનેકોં સંકેત ઉપલબ્ધ હૈ, ઉપનિષદોં મૈં અનેક સ્થલોં પર પરમસત્તા કે બહુઆયામી હોર્ન ઔર ઉસમેં પરસ્પર વિરોધી કહે જાને વાલે ગુણધર્મોં કી ઉપસ્થિતિ કે સંદર્ભ મિલતે હૈં. જબ હમ ઉપનિષદોં મેં અનેકાન્તિકદૃષ્ટિ કે સન્દર્ભો કી ખોજ કરતે હૈં તો ઉનમેં હમેં નિમ્ન તીન પ્રકાર કે દૃષ્ટિકોણ ઉપલબ્ધ હોતે હૈં –
(૧) અલગ-અલગ સન્દર્ભો મેં પરસ્પર વિરોધી વિચારધારાઓં કા પ્રસ્તુતીકરણ.
(૨) એકાન્તિક વિચારધારાઓં કા નિષેધ.
(૩) પરસ્પર વિરોધી વિચારધારાઓં કે સમન્વય કા પ્રયાસ. સૃષ્ટિ કા મૂલતત્ત્વ સત્ હૈ યા અસત્ હમ ઇસ સમસ્યા કે સન્દર્ભ મેં હમે ઉપનિષદોં મેં દોનોં હી પ્રકાર કી વિચારધારાઓં કે સંકેત ઉપલબ્ધ હોતે હૈં. તૈત્તિરીય ઉપનિષદ (૨.૭) મેં કહા ગયા હા કિ પ્રારમ્ભ મેં અસત્ હી થા ઉસી સે સત્ ઉત્પન્ન હુઆ. ઇસી વિચારધારા કી પુષ્ટિ છાોગ્યોપનિષદ્ (૩/૧૯૦૧) મૈં ભી ઉપલબ્ધ હોતી હૈ. ઉસમેં ભી કહા ગયા હૈ કિ સર્વપ્રથમ અસત્ હી થા ઉસસે સત્ હુઆ ઔર સત્ સે સૃષ્ટિ હુઈ. ઇસ પ્રકાર હંમ દેખતે હૈં કિ ઇન દોનોં મેં અતવાદી વિચારધારા કા પ્રતિપાદન હૂઆ, કિન્તુ ઇસી કે વિપરીત ઉસી છાન્દોગ્યોપનિષદ્ (૬:૨:૧,૩) મેં યહ ભી કહા ગયા કિ પહલે અકેલા સત્ હી થા, દૂસરા કુછ નહીં થા, ઉસી સે યહ સૃષ્ટિ હુઈ હૈ. બૃહદારણ્યકોપનિષદ્ (૧:૪: ૧-૪) મેં ભી ઇસી તથ્ય કી પુષ્ટિ કરતે હુએ કહા ગયા હૈ કિ જો કુછ ભી સત્તા હૈ ઉસકા આધાર લોકાંતીત સત્ હી હૈ. પ્રપંચાત્મક જગત્ ઇસી સત્ સે ઉત્પન્ન હોતા હૈ.
ઇસી તરહ વિશ્વ કા મૂલતત્ત્વ જડ હૈ યા ચેતન ઇસ પ્રશ્ન કો લેકર ઉપનિષદોં મેં દોનોં હી પ્રકાર કે સન્દર્ભ ઉપલબ્ધ હોતે હૈ.
એક ઔર બૃહદારણ્યકોપનિષદ્ (૨:૪:૧૨) મેં યાજ્ઞવલ્ક્ય, મૈત્રેયી સે કહતે હૈં કિ ચેતના ઇન્તી ભૂતોં મેં સે ઉત્પન્ન હોકર ઉન્હીં મેં લીન હો જાતી હૈ તો દૂસરી ઓર છાન્દોગ્યોપનિષદ (૬:૨:૧,૩) મેં કહા ગયા હૈ કિ પહલે અકેલા સત્ (ચિત્ત તત્ત્વ) હી થા દૂસરા કોઈ નહીં થા. ઉસને સોચા કિ મૈં અનેક હો જાઉં ઔ૨ ઇસ પ્રકાર સૃષ્ટિ કી ઉત્પત્તિ હુઈ. ઇસી તથ્ય કી પુષ્ટિ નૈત્તિરીયોપનિષદ્ (૨૬) સે ભી હોતી હૈ. ઇસ પ્રકાર હમ દેખતે હૈં કિ ઉપનિષદો મૈં પરસ્પર વિરોધી વિચારધારાઓં પ્રસ્તુત કી ગયી હૈં, યદિ કે સભી વિચારધારાયેં સત્ય હૈ તો ઇસસે ઔપનિષદિક ઋષિયોં કી અનેકાન્તવાદ સિદ્ધાંત ઔર વ્યવહાર