________________
કરને કી બાત કહતી હૈ.
કારણ હૈ કિ માનવીય પ્રજ્ઞા કે વિકાસ કે પ્રથમ ચરણ સે હી એસે એક અન્ય સ્થળ પર વિદ્યા (અધ્યાત્મ) ઔર અવિદ્યા (વિજ્ઞાન) પ્રયાસ પરિલક્ષિત હોને લગતે હૈ. ભારતીય મનીષા કે પ્રારંભિક (ઈશા.૧૦) મેં તથા સભૂતિ (કાર્યબ્રાહ્મ) એવં અસભૂતિ કાલ મેં હમેં ઇસ દિશા મેં દો પ્રકાર કે પ્રયત્ન દૃષ્ટિગત હોતે હૈ(કારણબ્રહ્મ) (ઈશા. ૧૨) અથવા વૈયક્તિકતા ઔર સામાજિકતા (ક) બહુઆયામી સત્તા કે કિસી પક્ષ વિશેષ કી સ્વીકૃતિ કે આધાર મેં ભી સમન્વય કરને કા પ્રયાસ કિયા ગયા હૈ. ઋષિ કહતા હૈ કિ પર અપની દાર્શનિક માન્યતા કા પ્રસ્તુતીકરણ તથા (ખ) ઉન જો અવિદ્યા કી ઉપાસના કરતા હૈ વહ અન્ધકાર મેં પ્રવેશ કરતા હે એકપક્ષીય (એકાન્તિક) અવધારણાઓ કે સમન્વય કા પ્રયાસ. ઔર વિદ્યા કી ઉપાસના કરતા હૈ વહ ઉસસે ભી ગહન અન્ધકાર મેં સમન્વયસૂત્ર કા સુજન હી અનેકાન્તવાદ કી વ્યાવહારિક ઉપાદેયતા પ્રવેશ કરતા હૈ (ઈશા-૯) ઔર વહ જો દોનોં કો જાનતા હૈ યા કો સ્પષ્ટ કરતા હૈ. વસ્તુત: અનેકાન્તવાદ કા કાર્ય ત્રિવિધ હૈ-પ્રથમ, દોનોં કા સમન્વય કરતા હૈ વહ અવિદ્યા સે મૃત્યુ પર વિજય પ્રાપ્ત તો યહ વિભિન્ન એકાન્તિક અવધારણોં કે ગુણદોષોં કી તાર્કિક કર વિદ્યા સે અમૃત તત્ત્વ કો પ્રાપ્ત કરતા હૈ (ઈશા.૧૧). યહાં સમીક્ષા કરતા હૈ, દૂસરે વહ ઉસ સમીક્ષા મેં યહ દેખતા હૈ કિ ઇસ વિદ્યા ઔર અવિદ્યા અર્થાત્ અધ્યાત્મ ઓ૨ વિજ્ઞાન કી પરસ્પર અવધારણા મેં જો સત્યાંશ હૈ વહ કિસ અપેક્ષા સે હૈ, તીસરે, વહ સમન્વિત સાધના અનેકાન્ત દૃષ્ટિ કે વ્યાવહારિક પક્ષ કો પ્રસ્તુત ઉન સાપેક્ષિક સત્યાંશ કે આધાર પર, ઉન એકાન્તવાદોં કો કરતી હૈ. ઉપરોક્ત વિવેચન સે યહ સ્પષ્ટ હૈ કિ સત્તા કી સમન્વિત કરતા હૈ. બહુઆયામિતા ૨ સમન્વયવાદી વ્યાવહારિક જીવન દૃષ્ટિ કા ઇસ પ્રકાર અને કાન્તવાદ માત્ર તાર્કિક પદ્ધતિ ન હોકર એક અસ્તિત્વ બુદ્ધ ઔર મહાવીર સે પૂર્વ ભી થા, જિસે અનેકાન્ત દર્શન વ્યાવહારિક દાર્શનિક પદ્ધતિ હૈ. યહ એક સિદ્ધાન્ત માત્ર ન હોકર, કિા આધાર બના જા સકતા હૈ.
સત્ય કો દેખને ઓર સમઝને કી પદ્ધતિ (method system) અનેકાન્તવાદ કા મૂલ પ્રયોજન સત્ય કો ઉસકે વિભિન્ન વિશેષ હૈ, ઔર યહી ઉસકી વ્યવહારિક ઉપાદેયતા છે. આયામોં મેં દેખને, સમઝને ઓર સમઝાને કા પ્રયત્ન હૈ. યહી
મોક્ષમાર્ગના દ્વારમાં પ્રવેશ કોને મળે?
મોક્ષ દ્વારે મોટી ભીડ જામી હતી. મહામાનવ સમુદાયમાંના ભીડ કંઈક ઓછી થઈ તો કેટલાક લોકો આગળ આવ્યા પ્રત્યેક માનવને મોક્ષમાં જવું હતું. દિગંતમાં જવું હતું. દિગંત અને બોલ્યા, “અમે સમગ્ર જીવન પરોપકારમાં વ્યતીત કર્યું છે, એટલે જ્યાં દશે દિશાઓ વલય પામે તે સિદ્ધાલય, પરંતુ દિગંતના દાન કર્યું કર્યું છે માટે અમને પ્રવેશ મળવો જોઈએ.’ માર્ગે જવાનું દ્વાર ખુલતું ન હતું. દ્વારપાળ દ્વાર ખોલતો દ્વારપાળ કહે, “તમારા દાન પાછળ પ્રચ્છન્ન અહંકાર અને નહોતો. કેટલાક પંડિતો એ- વિદ્વાનોએ આગળ આવીને કહ્યું, પરોપકાર પાછળ પ્રતિષ્ઠા પામવાની ઈચ્છા છૂપાયેલી હતી.
એમ જ્ઞાની છીએ, અમે હજારો શાસ્ત્રો વાંચ્યા છે. લાખો લોકોને શુદ્ધ ભાવના વગર કરેલા જીવોપકારની અહીં કશી જ કિંમત ધર્મોપદેશ આપ્યો છે, અમારે મોક્ષમાં જવું છે, દ્વાર ખોલી નથી!' નાખો !'
હા, કોઈ જીવ સાથે શત્રુતા ન હતી. કોઈને હું નક્યો દ્વારપાળે કહ્યું, ‘અહીં શાસ્ત્રોનું મૂલ્ય નથી. સ્વાનુભૂતિનું નથી. સૌને માટે મારા હૃદયમાં પ્રેમ છે. મૈત્રીભાવનું ગાન મારા મૂલ્ય છે. જેનોપદેશની કિંમત નથી. ઉપદેશનું મૂલ્ય છે- તમને હૃદયમાં સતત ગુંજન કરે છે. કોઈને દુઃખી જોઈ મારા નયનો મોક્ષમાં પ્રવેશ નહીં મળે.'
કરુણાજળથી છલકાઈ ઊઠતા. સંતો અને સજ્જનોને જોતાં મારું ભીડમાંથી કૃશકાય, તપસ્વી, મુનિ, સંન્યાસીઓ આગળ હૃદય પ્રમોદભાવથી પુલકિત થતું. મારા પ્રત્યે અયોગ્ય વર્તન આવ્યા અને તેઓએ કહ્યું કે, “અમે ઘોર તપસ્યા કરી છે. કેટલાય કરનાર પરત્વે મને દ્વેષ ન આવતો પણ માધ્યસ્થ ભાવ વડે હું ઉપવાસ કર્યા છે, કષ્ટદાયી વ્રત- નિયમોનું પાલન કર્યું છે. અમારે તેમની ઉપેક્ષા કરતો, પરંતુ આટલા માત્રથી મોક્ષ માર્ગે જવાની, માટે મોક્ષનું દ્વાર ખોલો.'
પ્રવેશદ્વારમાં પ્રવેશની મારી યોગ્યતા પ્રાપ્ત થતી નથી, માટે હું દ્વારપાળે કહ્યું કે, “આ વ્રત-નિયમોનું પાલન અને તપ- પણ પાછો વળું છું.' પરંતુ તેના આશ્ચર્ય વચ્ચે દ્વારપાળે તેને ત્યાગ તમે કઈ ભાવનાથી કર્યું હતું તે જાણવું પડશે... હા તમે માટે મોક્ષમાર્ગનું દ્વાર ખોલી નાખ્યું હતું. તે યશ- પ્રતિષ્ઠા માટે માન-સન્માન પામવાની ઈચ્છાથી અને આ એક ઉપનય કથા છે. વાસ્તવમાં મોક્ષદ્વારેથી આપણે સ્વર્ગના સુખો પામવાની ઈચ્છાઓથી આ બધું કર્યું હતું. માત્ર કરોડો જોજન દૂર છીએ. આપણે સૌ એ માર્ગે જવા તત્પર છીએ તપ-ત્યાગ અને વ્રતનિયમોનું પાલન કરનારાઓ માટે એટલે આ દૃષ્ટાંતકથાનું ચિંતન કરતા જીવનમાં મોક્ષમાર્ગે જવાના મોક્ષદ્વારમાં પ્રવેશ નથી મળતો. બાહ્યતપ સાથે અંતરતપની જરૂર ગુણોનું સ્પષ્ટીકરણ થશે. હતી. કામેચ્છારહિત તપની જરૂર હતી. તમે ધર્મક્રિયાઓ કરી માત્ર જ્ઞાની કે પંડિત થવાથી એ માર્ગે જઈ શકાશે નહીં. હતી, પરંતુ ધર્મધ્યાન કર્યું ન હતું માટે અહીં પ્રવેશ ન મળે. અહીંથી જ્ઞાન સાથે ભાવયુક્ત ક્રિયા ભળે તો મોક્ષદ્વારે જઈ શકાશે. પાછા જાઓ.’
- ગુણવંત બરવાળિયા
૨૩૫
અનેકાન્તવાદ સિદ્ધાંત ઔર વ્યવહાર
