________________
જૈન ધર્મનો કર્મવાદ અને પુનર્જન્મ
|| ડૉ. મધુ જી. બરવાળિયા [ડૉ. મધુબેન બરવાળિયા હિંદી સાહિત્યમાં એમ. એ., રહે છે. રાગાદિ ભાવોના ચુંબકીય તત્ત્વ દ્વારા કર્મરૂપી રજકણો પીએચ. ડી. છે. મહિલા મંડળ આદિનું નેતૃત્વ કરે છે અને જેન આત્માને સતત ચોંટતા રહે છે. આ રજકણો કર્મના પરિપાક રૂપે સાહિત્ય સમારોહમાં સંશોધનપત્ર રજૂ કરે છે.
આત્મા ભોગવ્યા જ કરે છે. પુનર્જન્મ થયા જ કરે છે. જ્યાં સુધી તે કર્મવાદ અને પુનર્જન્મ પર દરેક દર્શન, વૈજ્ઞાનિકો, કર્મરહિત થઈ સિદ્ધગતિ પ્રાપ્ત ન કરે. ફલિત એ થાય છે કે આત્મ ફિલોસોફર, આધ્યાત્મિક ગુરુ, સંતો, વિચારકો દ્વારા પ્રાચીન કર્મને (રજકણો ને ) પોતાના પર ચોંટાડવાની ક્રિયા કરતો હો સમયથી આજ દિન સુધી નવા નવા વિચારો, સંકેતો મળતા રહ્યા વાથી (વિભાવમાં રહેવાથી) તે કર્મનો કર્તા છે અને જ્યારે એ છે. પુનર્જન્મ જેની સાથે જોડાયેલો છે તેવા અસીમ તત્ત્વ આત્માને રજકણો એના ફળ આપે ત્યારે આત્મા ભોગવે પણ છે માટે એ વિષે તર્કવિતર્ક થયા જ કરે છે. એ અગોચર આત્માતત્ત્વ દરેક કર્મનો ભોકતા પણ છે. દર્શનમાં અનુભવાયું છે, દૃષ્ટિમાન થયું નથી. ગીતામાં આત્માની કર્મવાદની જંજીરમાંથી મુક્ત થવાના જૈનદર્શનમાં ઉપાય સાબિતી આપતા શ્લોક છે.
પણ સચોટ બતાવ્યા છે. જેમ આત્મા કર્મનો કર્તા છે, ભોકતા 'विनाशमन्ययस्यास्य न कश्चित कर्तुं मर्हति ।'
છે, તો કર્મબંધનથી મુક્તિ થવાના અને મોક્ષપ્રાપ્તિના ઉપાય પણ અવિનાશીનો વિનાશ કરવા કોઈ શક્તિમાન નથી. ચેતના છે. કર્મથી મુક્ત થવાનો માર્ગ જિને શ્વર ભગવે તો એ પ્રરૂપે એ આત્માનું લક્ષણ છે. જડ પદાર્થથી અને જીવ ચેતન તત્ત્વથી લો છે . એ છે સમ્યક્દર્શન, સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યક્રચારિત્ર. આ ઓળખાય છે. ચૈતન્યમય આત્મા છે તેનો કદી નાશ થતો નથી. ત્રણ અગ્નિની ભઠ્ઠી સમાન છે, જેમાં આત્મા સુવર્ણ કર્મરજથી 'नेनं छिदन्ति शस्त्राणि, नैनं दहति पावकः
છૂટો થઈ એકદમ શુદ્ધ બની જાય છે અને એ આત્માનો મોક્ષ સહજ नचैनम् कलेन्दयन्त्यापः, न शोषयति मारुतः'
થઈ જાય છે. આચાર્ય ઉમાસ્વાતિના ગ્રંથ તત્ત્વાર્થસૂત્રના પહેલા આત્માને કોઈ પણ શસ્ત્ર છેદી શકતાં નથી, અગ્નિ આત્માને અધ્યયનમાં જ એમણે મોક્ષનો માર્ગ પ્રશસ્ત કરતાં કહ્યું છેબાળી શકતો નથી, પાણી ભીંજવી શકતું નથી, પવન તેને સુકવી “સખ્યત્વન જ્ઞાન વારિત્રામાં મોટા માર્ગ:' (શોષી) શકતો નથી.
સમ્યગુદર્શન, સમ્યજ્ઞાન, અને સમ્યગુચારિત્ર એ આત્માનો શરીર જેને જૈનદર્શનની પરિભાષામાં પુદ્ગલનો પિંડ કહીએ મોક્ષ માર્ગ છે, એટલે મોક્ષનો ઉપાય છે અને અંતે આત્મા અખંડ છીએ એ નાશ પામે છે, પણ તેની સાથે રહેલું આત્મતત્ત્વ જેને અવ્યાબાધ સુખને પ્રાપ્ત કરે છે. આમ જૈનદર્શનમાં આત્મા અને અજર-અમર-અવિનાશી કહેવાય છે તેનો જ કર્માનુસાર પુનર્જન્મ કર્મવાદ અંગે આ છ પદ બતાવ્યાં છે. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્રની થયા કરે છે. જ્યાં સુધી તે કર્મમુક્ત થતો નથી ત્યાં સુધી જન્મમરણ આત્મસિદ્ધિમાં, તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં આગમ ગ્રંથોમાં બતાવ્યું છે કે થયા જ કરે છે. “ગો નિત્યઃ શાશ્વતો વંg TTઃ ” અર્થાત્ મનુષ્યનો આત્મા છે, નિત્ય છે, કર્મનો કર્તા છે, કર્મનો ભોકતા છે. કર્મમુક્ત આ આત્મા જન્મરહિત, મૃત્યુરહિત શાશ્વત અને નિત્ય છે.' થવાના ઉપાયો છે અને આત્માનો મોક્ષ છે.
આત્મતત્ત્વ એ દરેક શરીરથી ભિન્ન અને અમર છે. તે સિદ્ધાન્ત જિનેન્દ્ર પ્રભુએ વિશ્વદર્શનમાં સર્વે જીવાત્માઓનું દર્શન કર્યું. વૈદિક પરંપરામાં પણ વિશેષ વ્યાપક થયો છે. પુનર્જન્મ વિશે પો તે જે ઉચ્ચત્તમ આત્મસ્થિતિ પ્રગટ કરી એ જ સ્થિતિ દરેક હિન્દુ તત્ત્વવેત્તાઓ કહે છે: આત્મા ભૌતિક દૃષ્ટિએ જુદા જુદા જીવાત્માઓમાં અપ્રગટ રૂપે પડેલી છે. દરેક જીવાત્મા શુદ્ધ સ્વરૂપ દેહમાંથી પસાર થતો હોય છે અને આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિથી કહીએ પરમાત્મા જ છે, પરંતુ કાર્મિક રજકણોથી તેનું સ્વરૂપ ઢંકાઈ ગયું તો જુદી જુદી માનસિક ભૂમિકાઓમાંથી તે પસાર થતો હોય છે. છે. એના જ કારણે જીવાત્મા ભવભ્રમણમાં ભટક્યા કરે છે. વસ્તુતઃ નવો જન્મ લેતાં પ્રાણીઓ અને જીર્ણ થઈને મૃત્યુને વશ • હૃદયમાં સત્ય પ્રત્યેના કટ્ટર પક્ષપાતનો અભાવ (મિથ્યાત્વ). થતાં પ્રાણીઓને જોતાં પુનર્જન્મ જેવું ભાસિત થાય છે. જે ન • જીવમાં સત્યના જીવંત આચરણનો અભાવ (અવિરત). સિદ્ધાન્તની દૃષ્ટિએ જન્મનું પ્રમાણ મૃત્યુના પ્રમાણની સાથે હંમેશાં • જીવાત્મામાં ઉત્પન્ન થતાં રહેતાં અતંદુરસ્ત ખળભળાટ (કષાય). મેળ રાખે છે, તેથી સર્વ સ્થળે જન્મ અને મૃત્યુની વૃદ્ધિ હૃાસ હંમેશાં ૦ મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિઓ (યોગ). સમતોલ પ્રમાણમાં રહે છે. કહે છે સમગ્ર લોકમાં એક પણ જીવ અનંત કરુણાના કરનારા જિનેશ્વર દેવોએ કર્મમુક્તિનો ઉપાય વધતો નથી, એક પણ જીવ ઘટતો નથી. માત્ર પર્યાય બદલાય છે. પણ બતાવ્યો છે અને તે છે સુધર્મનું આચરણ.
જૈનદર્શન કર્મવાદને વધુ મહત્ત્વ આપે છે. કર્મ પ્રમાણે જૈન દર્શનનો કર્મવાદ માને છે કે જીવાત્મા પર લાગેલાં કર્મો આત્માની ગતિ બદલાતી જાય છે. આત્મા દેહથી ભિન્ન એક સ્વતંત્ર જ્યાં સુધી ભોગવાઈ ન જાય, કર્મોની નિર્જરા ન થાય ત્યાં સુધી વસ્તુ છે અને તે નિત્ય' છે. આવો આત્મા ‘કર્મનો કર્તા' પણ છે. એ જન્મ જન્માંતર આત્મા સાથે જ ચોંટેલા રહે છે. આમ કર્મની રજકણો સમગ્ર લોકમાં ઠાંસીઠાંસીને ભરી છે જેને આત્મા જૈનદર્શનનો કર્મવાદ પુનર્જન્મને સ્વીકૃતિ આપે છે. પોતાના મન, વચન, કાયાના ઉપયોગ દ્વારા સતત ગ્રહણ કરતો જે નધર્મના ચોવીસ તીર્થ કરો ના ચરિત્ર સહિત પ્રબુદ્ધ સંપદા
૧૫૮
