________________
દરેક ચોક્કસ નામનો અર્થ હોય છે તેમ તે સ્વીકારે છે.
અને અટકાવવાનું કામ તે કરે છે. માણસે પોતાનું આંતરિક અને બાહ્ય (૭) એવંભૂત નય- આ નય ક્રિયાશીલ Active નય છે. શબ્દના બંને પ્રકારનું જીવન શુદ્ધ રાખવું જોઈએ. ક્રિયાત્મક અર્થને તે ગ્રહણ કરે છે. જે વખતે તે ક્રિયા થતી હોય તે જ ઘણીવાર એવું બનતું હોય છે કે કોઈક કારણોસર કેટલીક વખતે તેજ અર્થમાં શબ્દને સ્વીકારે છે- ટૂંકમાં જે ક્રિયા અત્યારે ચાલુ છે વ્યક્તિઓ આપણને નથી ગમતી ત્યારે આપણે આપણા અંગત તેના જ અર્થમાં તેનો સ્વીકાર કરવો. આ નય ક્રિયાભેદે અર્થભેદ બતાવે પ્રતિભાવથી એ વ્યક્તિના સમગ્રતા પર આઘાત પહોંચાડતા હોય છે. છે. શબ્દના અર્થમાં ઉલ્લેખાયેલી ક્રિયા જે વખતે ન થતી હોય તે વખતે કારણ એ જ વ્યક્તિ આપણા માટે ન ગમતી અને અન્ય માટે અતિપ્રિય એ અર્થમાં આ નય કબૂલ રાખતો નથી. ઉદા. ‘ગાયક' શબ્દનો અર્થ હોઈ શકે તો પછી એવા સમયે એ વ્યક્તિને એ એકમાત્ર દૃષ્ટિકોણથી ‘ગીત ગાનાર’ એવો થાય છે. અવંભૂત નય એને સર્વકાળે ગાયક તરીકે માપવામાં આપણને કોઈ અધિકાર નથી. જે સત્ય આપણને પ્રાપ્ત થયું નહીં સ્વીકારે. એ માણસ જ્યારે ગીત ગાવા રૂપી ક્રિયા કરતો હશે ત્યારે છે તે પૂર્ણ નથી અને સમજણ સ્વીકાર point of viewમાં પડી ગયા જ એને ગાયક તરીકે સ્વીકારાશે. આમ જ “પૂજારી’ જ્યારે પૂજા ક્રિયા છીએ. દરેકને પોતાના point of view સિદ્ધ કરવા છે અને તેને કરતો હશે ત્યારે જ “પૂજારી’ અન્યથા નહીં.
કારણે અનેક ટાપુઓમાં સહુ વિભાજીત થઈ ગયા છે. જૈન ધર્મમાં આમ આપણે સાત નયો જોયા. જે આપણને મનોગત સમજણ અનેક ફાંટા જોઈને આનંદઘનજીએ પણ આંસુ વહાવતા ગાયું છેઃ પૂરી પાડે છે- જે સ્વતંત્ર છે અને નથી પણ. આધારિત છે અને નથી ‘ગચ્છના બહુભેદ નયને નિહાળતા પણ. સાતે સાત નયો વધુ ને વધુ શુદ્ધ અર્થ આપે છે. નયોનો વિષય તત્ત્વની વાત કરતા તમે, લાજ ન આવે?” સૂક્ષ્મ છે. એક જ વસ્તુને જોવાની- સમજવાની આ ભિન્ન ભિન્ન બાજુઓ તત્ત્વના નામે ભેદ ન હોય તો એ સમન્વયની ભૂમિકા છે, દર્શનની છે. આ સાતેય બાજુઓ મળીને સંપૂર્ણ ખ્યાલ આવે છે. આ સાતે નય ભૂમિકા છે. સાક્ષાત્કારની ભૂમિકા છે. આપણે એ જ તત્ત્વના નામે જુદા મળીને જે શ્રુત બતાવે છે તે પ્રમાણભૃત' કહેવાય છે. આ બધા નયો પડી ગયા છીએ. એક વ્યક્તિ એકવાર નદીમાં ડૂબતો હતો, એને લાકડાનું પરસ્પર સાપેક્ષ હોય તો જ સત્ય છે. અન્યથા મિથ્યા છે. દુર્તય છે, પોત પાટિયું મળી ગયું એના સહારે નદી તરી ગયો અને બહાર આવી ગયો. પોતાના સ્થાને અમુક નિશ્ચિત વસ્તુ બતાવે છે.
હવે એ વ્યક્તિએ એ લાકડું છોડી દેવું પડશે. કંઈ એ લાકડાને લઈને આ રીતે નયો કે સાત પરિમાણ જેવા છે જે એ સંપૂર્ણ ચિત્ર રજૂ જમીન પર નહીં ઊડી શકે, એ લાકડું એટલા સમય પૂરતું જ મર્યાદીત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. એકબીજાનું ખંડન નથી કરતા પરંતુ ખંડન હતું. એમ જ દરેક ક્ષણનું સત્ય જુદું હોય છે. અને એ ક્ષણે ક્ષણે બદલાય કર્યા વિના પોતાની માન્યતાને સ્વીકારે છે. બીજા નયને સાપેક્ષ રહીને, છે. એની સાથે માણસે પણ બદલાવું પડે. આપણી નજર નિશ્ચિત હોવા બીજી અપેક્ષાઓને આધીન રહીને વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ બતાવે છે છતાં વ્યવહારને આપણે શુદ્ધ ન રાખીએ અથવા વ્યવહાર શુદ્ધ હોય ત્યારે જ તેની ગણના “સ્યાદ્વાદ શ્રુત'માં થાય છે.
પરંતુ આપણું ધ્યાન નિશ્ચય પરથી ખસેડી નાખીએ તો તે બંને કાર્ય બે બાબતોને આપણે સમજી લઈએ. પરસ્પર વિરુદ્ધ એવા ધર્મોનો આપણા માટે નુકસાનકારક છે. જ્ઞાન અને વિવેક બંનેમાંથી એકનો એક જ વસ્તુમાં સ્વીકાર કરવો, પૂરી સમજણથી સ્વીકાર કરવો. અને પણ અભાવ ન ચાલે. જ્ઞાન અને વિવેક બંનેને જરૂરી છે. શાસ્ત્રકારોએ (૨) વસ્તુ એક જ હોવા છતાં એના ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપો બુદ્ધિમાં ઉભવે કહ્યું જ છે કેજ છે અને આ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની બુદ્ધિને આપણે ‘નથ’ બુદ્ધિ કહીશું. “જે આસવા તે પડિસ્સવા,
પ્રત્યેક વસ્તુ અનેક ગુણ ધર્માત્મક છે. નયની સહાયથી, ભિન્ન જે પડિસ્ચવા તે આસવા.” ભિન્ન ગુણધર્મોને જાણવાનું થતું જ્ઞાન જે છે, તે પણ ભિન્ન ભિન્ન છે. અર્થાત્ આત્માને કર્મબંધ કરાવનારા સ્થાનો કર્મમાંથી છોડાવે દરેક વ્યક્તિ પોત પોતાની શક્તિ અને સમજણ અનુસાર Caliber & અને કર્મમાંથી છોડાવનારા સ્થાનો કર્મનો બંધ કરાવે છે. એનો અર્થ Catagory મુજબ સમજી શકે છે. વસ્તુને અંશથી જ્યારે જોવાય ત્યારે એવો છે કે જે પ્રવૃત્તિથી અજ્ઞાન અને અવિવેકીના કર્મબંધન થાય એ જ મતભેદ ન ચાતું રહે છે. આ મતભેદોને નિવારવાનું સાધન તે આ પ્રવૃત્તિ જ્ઞાન અને વિવેકી સજ્જન માટે કર્મમાંથી મુક્તિ અપાવનારી ‘નય-જ્ઞાન’ છે.
બને. ઉદા. જે જ્ઞાની અને વિવેકી છે તેનાથી માનવ સમાજનું સારું કાર્ય આજે અનેક વસ્તુનો અનેક રીતે સ્વીકાર કરતા આ નય શીખવે થાય તો પણ તે નમ્રતાપૂર્વક વર્તશે અને કર્મબંધન નહીં કરે જ્યારે એ છે. ધર્મના આચરણમાં જૈન દાર્શનિકોએ બે નય કહ્યાં છે. (૧) વ્યવહાર જ કાર્ય અજ્ઞાની અને અવિવેકીથી થશે તો તેના મનમાં અહંકાર આવશે નય (૨) નિશ્ચય નય. વ્યવહાર-સાધન અને નિશ્ચય એ સાધ્ય-સાધનો અને કર્મબંધનનો ભોગ બનશે. વડે સાધ્ય સિદ્ધ થાય છે. સાધનો વ્યવહારના ક્ષેત્રમાં આવે અને સિદ્ધ આમ સમજણ ભેદ બહુ મોટો ભાગ ભજવે છે. થનારું સાધ્ય અને નિશ્ચયના ક્ષેત્રમાં આવે છે. ધ્યાન દ્વારા આત્માનો આજે આપણે ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનને જુદા જોઈએ છે. પરંતુ વિકાસ થાય ત્યાં ધ્યાન એ સાધન છે અને વિકાસ એ સાધ્ય છે. નયપ્રમાણમાં બંને સાથે જ છે. તત્ત્વજ્ઞાન આપણને સવિચાર આપે
આજે આજ નય દ્વારા આપણે મનને તપાસીએ છીએ. મન દૂષિત છે અને ધર્મ આપણને આચરણ શીખવે છે. સારો વિચાર અને સારા છે એ એ જ જુએ છે જેમાં એને સુખ મળે છે. પરંતુ મનનો નિશ્ચય એ આચાર, આ બંને પરસ્પર સંકળાયેલા અને મહત્ત્વ ધરાવનારા છે. આનંદ છે અને એ માટે એને વ્યવહારને બદલવાનો છે.
સુવિચાર એ નિશ્ચયદૃષ્ટિ છે અને સદાચાર એ વ્યવહાર દૃષ્ટિ છે. - જ્યારે વ્યવહારમાં આચરણની વાત આવે ત્યારે નિશ્ચય નયને આજે જીવનના દરેક પગલે નિશ્ચય અને વ્યવહાર નય આવશ્યક નજર સામે રાખીને જ આપણો વર્તમાન Code of Conduct- છે. આપણા પ્રત્યેક કાર્ય વખતે આપણી દૃષ્ટિ સવિચાર કે ધર્મ પર આપણે નક્કી કરવો પડે. નિશ્ચય દૃષ્ટિ તત્ત્વ સ્પર્શી પવિત્ર જ્ઞાનની દૃષ્ટિ હોય તો એ મુજબ આચરણ કરવું જોઈએ. જ્યારે કોઈ એક વસ્તુનો છે. આપણા વ્યવહારમાં દાખલ થઈ જતી અશુદ્ધિઓને દૂર કરવાનું નિર્ણય લેવો હોય ત્યારે તેને અનેક બાજુથી જોઈ તપાસીને સમજવાનો પ્રબુદ્ધ સંપદા
૨૧૪
