________________
બદલે એ જ વાક્યોનું જૂદું અર્થઘટન આપીને સમજાવે છે. કરાવનારો સ્યાદ્વાદ જગતના કલ્યાણનું કારણ બને તેવો છે.
મહાત્મા ગાંધીએ કહ્યું છે કે, “મારા જેવા આલ્પાત્માને માપવા આજનો માનવી અત્યંત ટેન્શન (તળાવ)માં રહે છે એ સંદર્ભમાં સારું સત્યનો ગજ કદી ટૂંકો ન થાય.” એવા આ સત્યના ગજને પામવાની જોઈએ તો જો વ્યક્તિ અનેકાંતવાદની ઉચ્ચ ભાવના જાણે અને પછી પ્રક્રિયા એટલે અનેકાંતવાદ. એક અર્થમાં કહીએ તો અનેકાંત દ્વારા એ અનુપમ ધર્મભાવનાને પોતાના વ્યવહારજીવનમાં ધબકતી કરે, પૂર્ણ સત્યનું જ્ઞાન થાય છે. વિરોધી દેખાતા વિચારોમાં વાસ્તવિક તો એની વૈચારિક અને વાસ્તવિક દુનિયા પલટાઈ જાય છે. એ પહેલા અવિરોધનું મૂળ તપાસનાર અને તેમ કરીને તેવા વિચારોનો સમન્વય માત્ર પોતાની દૃષ્ટિએ વિચારતો હોય છે. પોતીકા સ્વાર્થને જોતો હોય કરનાર શાસ તે અનેકાંતવાદ.
છે. પોતાના સંજોગો અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે નિર્ણય લેતો હોય છે આપણે જાણીએ છીએ કે મનુષ્યજાતિએ છેલ્લા પાંચ હજાર અને પોતાના વિચારો માટે તીવ્ર આગ્રહ સેવે છે. બીજાની પરિસ્થિતિનો વર્ષમાં ઓછામાં ઓછા પંદર હજાર યુદ્ધો ર્યા છે અને આ યુદ્ધનાં લેશમાત્ર વિચાર કર્યા વિના એ અન્ય પર પોતાના વિચાર લાદે છે અને કારણોમાં મતાંધતા, આગ્રહ અને અહંકાર છે. આજે તો ધર્મ કે એ વિચાર મુજબ બીજાએ જીવવું જ જોઈએ એવો આગ્રહ સેવે છે અથવા સંપ્રદાયના ઝનૂની આગ્રહ કે આવેશે વિશ્વ પર સંહારક આતંકનું રૂપ તો પોતે ચડિયાતો હોય તો એને એ રીતે જીવવા માટે કોઈપણ રીતે લીધું છે. આવે સમયે વિશ્વને મૌલિક અને સંવાદી દર્શન અનેકાંતવાદ મજબૂર કરે છે. આપી શકે તેમ છે. એ દૃષ્ટિએ જૈનદર્શને સંપૂર્ણ જ્ઞાનને પામવા માટે જો જીવનમાં અનેકાંતદૃષ્ટિએ આવે, તો વ્યક્તિ સામી વ્યક્તિનો આપેલું આ આગવું અને વિશિષ્ટ દર્શન છે. આ દર્શન એ સાદ્વાદ કે મનોભાવ સમજવાની કોશિશ કરશે. એની પરિસ્થિતિને જાણવાનો, અનેકાંતવાદને નામે ઓળખાય છે અને સ્વાવાદનો અર્થ થાય છે પામવાનો કે આત્મસાત કરવાનો પ્રયત્નકરશે. એના સંજોગોને જુએ અપેક્ષાપૂર્વક કથન કરવું.” એનો અર્થ એ કે અન્ય વ્યક્તિનું દૃષ્ટિબિંદુ છે અને એના મનમાં આવેલો વિચાર કે એણે કરેલા કાર્ય વિશે એની જોવું અને જાણવું જરૂરી છે. “મારું તે સાચું નહીં, પણ “સાચું તે મારું' દૃષ્ટિએ ચિંતન કરે છે. સીધી-સાદી વાત કરીએ તો જો આપણા સમાજમાં એવું ઝંખનાથી અનેકાંતવાદના માર્ગે ચાલી શકે.
પિતાએ પુત્રની દૃષ્ટિએ વિચાર્યું હોત, તો કેટલો બધો સંવાદ સધાયો માનવીના અહંકારનું વિષનિર્મળ કરવાનું અમૃત છે અનેકાંતવાદ. હોત. આજની વાત જવા દઈએ, પરંતુ અગાઉના જમાનામાં સાસુએ જૈનદર્શનની વ્યાપક દૃષ્ટિ આમાં પ્રગટ થાય છે. એ અન્ય દર્શનોના પોતે પણ ક્યારેક વહુ હતી, એ રીતે વિચાર્યું હોત તો હિંદુ-સમાજના વિચારો તરફ પૂર્વગ્રહયુક્ત વિરોધનો ભાવ રાખતું નથી, બલ્ક અપેક્ષા કેટલાય કૌટુંબિક કલહો અને આઘાતોનું નિવારણ થઈ શક્યું હોત. વિશેષે તેને પણ સત્ય માને છે અને એ રીતે કોઈ પણ વસ્તુ કે પદાર્થનું ક્યારેક એવું પણ લાગે કે જે તત્ત્વજ્ઞાનનું આપણે ગ્રંથોમાં વાચન સાંગોપાંગ જ્ઞાન કરાવે છે. આને પરિણામે તો જૈનદર્શન અન્ય દર્શનોના કરીએ છીએ કે સંતો પાસેથી શ્રવણ કરીએ છીએ તે તત્ત્વજ્ઞાન માત્ર સિદ્ધાતને સમાદર આપે છે અને માધ્યસ્થભાવે સંપૂર્ણ વિરોધોનો સાત્વિક વિચાર રહે છે, પણ તે જીવનનો સાત્વિક આચાર બને છે સમન્વય કરે છે. આથી તો શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર, શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીની, ખરું? અનેકાંતવાદ એ જૈનદર્શનની વિશ્વને મહાન ભેટ છે એ સાચું, ૫. આશાધર, રાજશેખર, ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી જેવા જૈન સાધુઓએ પરંતુ એમાં જેની વાત કરવામાં આવી છે એ અનેકાંતદૃષ્ટિ વિશે તો વૈદિક અને બૌદ્ધ ગ્રંથો પર સુંદર વિવેચન લખ્યું છે અને એ રીતે પોતાની ભારતના પ્રાચીનતમ વેદો અને ઉપનિષદોમાં પણ ઉલ્લેખ મળે છે. ગુણગ્રાહિતા, હૃદયની વિશાળતા અને સમન્વયવૃત્તિનો પરિચય જૈનદર્શનના આ મુખ્ય સિદ્ધાંતની એના આગમોમાં ચર્ચા નથી, પરંતુ આપ્યો છે.
એને વિશે ‘શ્રી ભગવતીસૂત્ર' ગ્રંથમાં ચર્ચા મળે છે. ભગવાન મહાવીરને સામી વ્યક્તિનું દૃષ્ટિબિંદુ જોવાનું શીખવતો સ્યાદ્વાદ આજે અનેક એમના મુખ્ય શિષ્ય ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્નો પૂછે છે અને ભગવાન વિરોધો અને વિવાદોમાં ખૂંપેલા જગતને અત્યંત ઉપયોગી બને તેવો મહાવીર એનો અનેકાંતદૃષ્ટિથી ઉત્તર આપે છે. છે. મહાત્મા ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે જ્યારે હું સ્યાદ્વાદ શીખ્યો ત્યારે આ અનેકાંતદૃષ્ટિમાં એક પ્રકારની વ્યાપકતા છે. વિવેક અને મુસલમાનોને મુસલમાની દૃષ્ટિથી અને પારસીને પારસીની દૃષ્ટિથી સમજણ છે. જીવનનું સત્ય હોય કે અધ્યાત્મનું સત્ય હોય, પણ એને જોતાં શીખ્યો. ન્યાયાધીશ જેમ વાદી- પ્રતિવાદીની જુબાની સાંભળીને પામવાની ચાવી અહીં છે. એમાં પોતાના મંતવ્યની તટસ્થાથી ચકાસણી અને તેમના દૃષ્ટિબિંદુ સમજીને કેસનો ફેંસલો આપે છે, એ રીતે કરવામાં આવે છે અને વિરોધીઓના મંતવ્યોની આદરપૂર્વક વિચારણા સ્યાદ્વાદમાં માનનારો વિરોધીઓના દૃષ્ટિબિંદુ અવલોકીને તેમાંથી સાર કરવામાં આવે છે. એમાં પોતાના સિદ્ધાંતને આદરથી જોવામાં આવે ખેંચી વસ્તુસ્થિતિનો નિર્ણય કરે છે. વળી એમાં સમન્વય કરાવીને છે, પણ સાથોસાથ બીજાના ધર્મસિદ્ધાંતોને પણ સન્માનદૃષ્ટિએ ન્યાયાધીશથી એક ડગલું આગળ પણ વધે છે.
વિચારવામાં આવે છે. સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિ વસ્તુના તમામ ધર્મો તપાસે છે અને જુદી જુદી એક અત્યંત સાંકડા પુલ પરથી બે બકરાં પસાર થતા હતા. બંને અપેક્ષાએ તમામ વસ્તુને નિહાળે છે અને ત્યાર બાદ જ તેનો ખ્યાલ પુલના જુદા જુદા છેડેથી એમાં દાખલ થયા. મુશ્કેલી એ હતી કે પુલનો બાંધે છે. આ રીતે વિવિધ દૃષ્ટિબિંદુઓ જાણીને વિરુદ્ધ દેખાતા મતોની માર્ગ એટલો સાંકડો કે એમાંથી માત્ર એક જ બકરો પસાર થઈ શકે. સમુચિત સંગતિ કરાવે છે. આવો સિદ્ધાંત વ્યક્તિના અંગત જીવનમાં જો બંને સામસામા આવીને અથડાયા હોત, તો બંને પુલ પરથી નીચે આવે તો એ અન્યના દૃષ્ટિબિંદુને સમજી શકે અને પરસ્પરના આગ્રહો, પડીને નદીમાં ડૂબી ગયા હોત. પરંતુ એક બકરો નીચે બેઠો અને તેના પૂર્વગ્રહો ઓછા થાય. કુટુંબ અને સમાજમાં આવે તો કેટલાય વિવાદો પર પગ મૂકીને બીજો બકરો પસાર થઈ ગયો, જેને પરિણામે બંને અને કલહો શમી જાય. જગતના ઝઘડાઓનું મૂળ પણ મતભેદ છે. હેમખેમ રહ્યા. મતભેદથી મનભેદ થાય છે અને તેમાંથી ભય અને અશાંતિ જાગે છે. આ સામાન્ય કથા એમ સમજાવે છે કે સામેની વ્યક્તિને એના આવા સમયે વિરોધી તત્ત્વોમાંથી અવિરોધી મૂળ શોધી કાઢીને સમન્વય વિચાર કે મનોભાવને આદર આપવો જોઈએ. જો માળાના ૧૦૮ મણકા
૨૧૭ અનેકાન્તવાદ: સમસ્યામય જીવનમાં સમન્વયનું મેઘધનુષ
