________________
પ્રિબુદ્ધ જીવનના અંકમાં શ્રી ધનવંતભાઈ શાહે લખેલી પ્રસ્તાવના
વિશ્વશાંતિ માટેનો અજોડ વિંચાર અનેકાંતવાદ
|
| સ્વ. ધનવંત શાહ
‘પ્રબુદ્ધ જીવનના વિશિષ્ટ અંકો- ઑગસ્ટનો ‘કર્મવાદ અને વિષયની સમજ એમને પ્રાપ્ત થતી જશે, એ સમજ જિજ્ઞાસુ વાચકને ઑકટોબરનો “જૈન તીર્થ વંદના” વાંચી વ્યવસાયે ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ પોતાના વ્યવહાર જીવનમાં ઉપયોગી થશે, અને તેથી જીવનમાં અને સામાજિક કાર્યકર, સાહિત્યપ્રેમી અને તત્ત્વજિજ્ઞાસુ મારા મિત્ર શાંતિ અને સમાજની સ્થાપના કરી શકશે, ઉપરાંત આ સમજ શ્રીકાંત વસાએ નવેમ્બરના પ્રથમ સપ્તાહમાં એ અંકો માટેનો થકી મોક્ષ માર્ગની યાત્રાના સોપાનોનું પણ આરોહણ કરી પોતાનો રાજીપો વ્યક્ત કરી “જૈન ધર્મ અને અનેકાંતવાદ' વિષે શકશે. એવો જ દળદાર અંક પ્રકાશિત કરવાનું મને પ્રેમભર્યું સૂચન કર્યું અનેકાંતવાદની ખૂબ જ સાદી સમજ એ કે વ્યક્તિએ અન્ય અને સાથોસાથ આ અંકનું સૌજન્ય સ્વીકારવાની ભાવના પણ વ્યક્ત વ્યક્તિના દૃષ્ટિકોણને સમજવો, એ અન્ય વ્યક્તિના સ્થાને પોતે કરી. ઉપરાંત એવી પણ ઈચ્છા વ્યક્ત કરી કે આ ગહન વિચારની બિરાજી એ વ્યક્તિની દૃષ્ટિથી તત્ત્વને અને વિચારને સમજવો. પ્રત્યેક પ્રસ્તુતિ વાચકો સમક્ષ સરળ ભાષામાં બાળ જિજ્ઞાસુઓને સમજાય પાસે પોતાનું સત્ય હોય છે. એ સત્યને સમજવું, પોતાના સત્યનો એ રીતે થાય.
દુરાગ્રહ રાખ્યા વગર. મેં આનંદ અને ઉત્સાહપૂર્વક આ મિત્રની ઈચ્છા અને સૂચનો ચાર અંધજનને હાથી પાસે લઈ જઈને પૂછ્યું કે હાથી કેવો સ્વીકારી લીધા.
છે? તો જેના હાથમાં સૂંઢ આવી, જેના હાથમાં પૂંછ આવી, જેના બાવીસમા જૈન સાહિત્ય સમારોહની એક બેઠકનું સફળતાપૂર્વક હાથમાં પગ આવ્યા, જેના હાથમાં જે આવ્યું એવો હાથી છે એવું એ કરેલ સંચાલન અને ૪૦મી પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળામાં ‘નય પ્રમાણથી દરેક કહેશે. એ બધાંનું પોતાનું સત્ય છે, પણ એ એકબીજાના સત્યથી મન પ્રમાણ સુધી' જેવા ગહન વિષય ઉપર સરળતાથી પોતાનું જુદું છે છતાં જે જે જે કહે એ સત્ય છે જ. અહીં એક અંત નથી, અનેક વકતવ્ય પીરસનાર અને સર્વ જિજ્ઞાસુ શ્રોતાઓને પ્રભાવિત કરનાર અંત છે, આ અનેકાંત વાદ. ડૉ. સેજલ શાહ મારા મનમાં ગોઠવાઈ ગયા હતા અને મનોમન હું બીજો દાખલો, એક વ્યક્તિ એક વ્યક્તિનો પિતા છે, બીજીનો એમની પ્રતિભાનો “પ્રબુદ્ધ જીવન” માટે ક્યાંક ઉપયોગ કરવાનો પતિ છે, ત્રીજીનો ભાઈ છે અને ચોથાનો પુત્ર છે. સંબંધમાં આ વિચાર કરતો હતો ત્યાં મિત્ર શ્રીકાંતભાઈનું આ સૂચન- આમંત્રણ બધાંને પોતપોતાના સત્ય છે, પણ વ્યક્તિ તો એક જ છે. કોઈ એમ મળ્યું એટલે આ ગહન ચિંતનાત્મક વિષયના અંકના સંપાદન માટે નહિ કહી શકે કે મારો પિતા છે એટલે તારો પતિ કે ભાઈ નથી. મને ડૉ. સેજલનો વિચાર આવે એ સ્વાભાવિક છે, અને બહેન સેજલને ભગવાન મહાવીરે આ સિદ્ધાંત- વિચાર આપ્યો. આ દૃષ્ટિથી મેં સીધો “આદેશ' જ કરી દીધો, અને “હા-ના મારાથી આવા ગહન બધા એક બીજાને જુએ તો દુરાગ્રહને તિલાંજલિ અપાય અને પોતાના વિષયને ન્યાય નહિ અપાય” વગેરે વગેરે ઘણી ચર્ચા- દલીલો અમારા મતાગ્રહ માટે હિંસાનો પ્રારંભ ન થાય. આવી જ રીતે પ્રત્યેક ધર્મ વચ્ચે થઈ અને અંતે મારા પ્રેમાગ્રહની જીત થઈ. બહેન સેજલ શાહ અન્ય ધર્મની દૃષ્ટિ, એ ધર્મના આસન પાસે બેસીને એ ધર્મની સમજ પાસે ત્રણ મહિનાનો સમય હતો, વિષય ગહન હતો અને તજજ્ઞ કેળવે તો જગતમાં ધર્મના કોઈ ઝઘડા ન થાય. વિદ્વાનો પાસે આ વિષયના જુદાં જુદાં પાસાં ઉપર લખાવડાવવાનું “મારી વાત સાચી છે, પણ તમારી વાત પણ સાચી હોઈ શકે,” હતું. હું તો સાવ અળગો થઈ ગયો હતો અને બહેન સેજલને એકલે એના સ્થાને “મારી વાત જ સાચી છે, અને તમારી વાત મારે સમજવી હાથે મહાસાગર ખેડવાનો હતો. પરંતુ પોતે સંશોધનનાં વિદ્યાર્થિની. જ નથી.” તો અંતે તો મતભેદથી મનભેદ અને હિંસાનો પ્રારંભ. કૉલેજ અને પ્રાધ્યાપન દરમિયાન આવા ઘણાં પ્રકલ્પ- પ્રોજેક્ટો ‘તું પણ તારી રીતે સાચો હોઈ શકે અને હું પણ મારી રીતે એમણે કર્યા હતાં. ઉપરાંત આ વિષયની ઊંડાણપૂર્વકની એમને સૂઝ સાચો હોઈ શકે. હતી, કેટલાંક લેખો ન મળ્યા તો પુસ્તકો- ગ્રંથોનું અધ્યયન કરી એ વાચકને આ અંકના મુખપૃષ્ટ અને એની નીચે આપેલા સંસ્કૃત વિચારોનું સંકલન કર્યું, આમ અતિ પરિશ્રમથી ડૉ. સેજલે આ શ્લોકની સમજને ધ્યાન અને ચિંતનની દૃષ્ટિથી જોવા વિનંતી કરું છું. જ્ઞાનસમૃદ્ધ અંક તૈયાર કર્યો.
અનેકાન્તવાદના હાર્દને સ્પષ્ટતાથી સમજી શકાશે. - મિત્ર શ્રીકાંતભાઈએ મને ખાસ કહ્યું હતું કે, આ ગહન વિષયને આવી રીતે જ જગતના રાજકારણીઓ એકબીજાના સત્યને સરળ ભાષામાં સમજાવવો, પણ એ શક્ય ખરું?
સમજવાની કોશિશ કરે તો લડાઈનો પ્રારંભ જ ન થાય. અનેકાંતવાદ એ વિશ્વને જૈનધર્મની અમૂલ્ય- અજોડ ભેટ છે. એટલે જ અનેકાંતવાદ એ વિશ્વશાંતિનો અજોડ અને અમૂલ્ય આ વિચાર સાથે સ્વાદ્વાદ અને સાપેક્ષવાદ પણ સંકળાયેલા છે. વિચાર છે.
આ વિષય ઉપર આ અંકના તજજ્ઞ વિદ્વાનોએ ઊંડાણપૂર્વક ચર્ચા- માનવી પોતાની દૃષ્ટિ છોડી બીજાની દૃષ્ટિથી પણ એના સત્યને વિચારણા કરી છે. વાચક જેમ એ લેખોમાં પ્રવેશશે તેમ તેમ આ જોશે અને મંથન કરશે તો એને બીજાનું સત્ય પણ કદાચ સત્ય લાગશે, પ્રબુદ્ધ સંપદા
૨૦૮
