________________
શ્વેતાંબર માન્ય જૈન અંગ આગમ સાહિત્યનો રચનાકાળ
| ડૉ. સાગરમલ જૈન • સંક્ષિપ્ત અનુવાદ : ડૉ. મધુબેન બરવાળિયા
જૈન આગમ સાહિત્ય વિશાળ છે. જે મુખ્યત્વે બે વિભાગોમાં દાખલા તરીકે સૂત્રકૃતાંગનો મૂળ પાઠ ‘રામપુ તે’ ચૂર્ણિમાં ‘રામાઉ?” વહેંચાયેલું છેઃ ૧. અંગ પ્રવિષ્ટ (અંગસૂત્રો)-૨. અંગબાહ્ય. શ્રી થઈ વર્તમાનમાં ‘રામગુત્તે’ થયો છે. આ પાઠ પરિવર્તન પુનઃલેખન નંદીસૂત્રમાં આ બંને વિભાગોના ૭૮ ગ્રંથોની નોંધ પ્રાપ્ત છે. આમાંથી (પ્રતિલિપિ) સમય થઈ ગયો હોય એવું જણાય છે. ગ્રંથોનું આધુનિક લગભગ ૨૮ ગ્રં થો આજે ઉપલબ્ધ છે. અપ્રાપ્યગ્રંથોના રચનાકાળનો કાળમાં થયેલ સંપાદન પ્રકાશન હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત પ્રાકૃત વ્યાકરણને નિર્ણય કરવો મુશ્કેલ છે. એ વિશે આપણે એટલું જ કહી શકીએ કે એ આધારે થયું છે. દાખલા તરીકે પૂ. પૂણ્યવિજયજી જેવા સંન્નિષ્ઠ સંપાદક ગ્રંથોનો નંદીસૂત્ર પહેલાં એટલે કે ઈસુના પાંચમા સૈકા પહેલાંનો દ્વારા પ્રાચીન અર્ધમાગધીરૂપ હસ્તપ્રતોમાં હોવા છતાં અર્વાચીન મરાઠી સર્જનકાળ હોઈ શકે. શ્વેતાંબર પરંપરામાં તત્ત્વાર્થ ભાષ્ય અને દિગંબર શબ્દરૂપનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. એમના દ્વારા સંપાદિત પરંપરાના સર્વાર્થસિદ્ધ આદિ ગ્રંથોમાં ૧૨ અંગ અને ૧૪ અંગબાહ્યના ‘ગંગિિબ્લ'ની આધારભૂત તાડપત્રીય પ્રતમાં ‘નમો’ પાઠ હોવા છતાં ઉલ્લેખો મળે છે એમાંથી દૃષ્ટિવાદને છોડીને ૧૧ અંગ તથા અંગબાહ્ય મહારાષ્ટ્રીય પ્રાકૃતમાં ‘નમો’ પાઠનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. આગમ ગ્રંથો આજે પણ શ્વેતાંબર પરંપરામાં ઉપલબ્ધ છે.
એક રીતે જોઈએ તો આગમના રચનાકાળનો નિર્ણય મુશ્કેલ છે કોઈપણ ગ્રંથના રચનાકાળ, કે જેમાં લેખક કે રચના સંવતનો છતાં તાડપત્રીય અને હસ્તલિખીત ગ્રંથોના શબ્દરૂપોને જોઈને ચોક્કસ ઉલ્લેખ ન હોય તેનો રચનાકાળ નિર્ધારિત કરવા માટે કેટલાંક તથ્યો અનુમાન પર આવી શકાય. અંગ સાહિત્યનો પ્રથમ ગ્રંથ આચારાંગ પર નિર્ભર થવું પડે છે.
સૂત્ર છે. આ ગ્રંથમાં બે શ્રુતસ્કંધ છે જેમાં પ્રથમ શ્રુતસ્કંધની પ્રાચીનતા (૧) એ ગ્રંથનો સર્વપ્રથમ ઉલ્લેખ ક્યા ગ્રંથમાં મળે છે. અને તે નિર્વિવાદ છે. ગ્રંથ ગદ્યની સૂત્ર શૈલિનું અનુસરણ કરે છે. પદ્ય ભાગમાં ગ્રંથનો રચનાકાળ શું છે? (૨) એ ગ્રંથની ભાષા કઈ છે અને એ પ્રાચીન ગાથા અને છંદ જોવા મળે છે. આત્મા સંબંધી વિચારો ઉપનિષદો ભાષાનું સ્વરૂપ ક્યા કાળમાં પ્રચલિત રહ્યું હતું? (૩) એ ગ્રંથ અથવા સમરૂપ છે. મુનિ આચાર સંબંધી વિચારો જોતાં ઈ.સ.પૂર્વે ચોથા સેકાનો એ ગ્રંથની વિષયવસ્તુનો સંદર્ભ અન્ય ગ્રંથોના ક્યા કાળને મળતો આ ગ્રંથ હોય તેવું પ્રતિપાદન થાય છે. વિદ્વાનોની માન્યતા પ્રમાણે આ આવે છે? (૪) ગ્રંથમાં નિરૂપણ થયેલ વિષયવસ્તુ અને દાર્શનિક ચિંતન એક માત્ર ગ્રંથમાં ભગવાન મહાવીરની મૂળ વાણી સુરક્ષિત છે.
ક્યા કાળનું છે કારણ કે ભારતની દાર્શનિક ચિંતનધારાનો કાળક્રમમાં શ્રી આચારાંગ દ્વિતીય શ્રુતસ્કંધ જે આચાર ચૂલાને નામે જાણીતો વિકાસ થયો છે માટે તે ઉપસ્થિતિને આધારે કોઈ પણ ગ્રંથનું કાળ છે તેનો કાળ ઈ. સ. પૂર્વે ત્રીજી કે બીજી સદી માનવામાં આવે છે. નિર્ધારણ સંભવી શકે. (૫) ક્યારેક ક્યારેક ગ્રંથમાંના વિશિષ્ટ પરંપરાગત માન્યતા પ્રમાણે તેના રચયિતા ભદ્રબાહુ પ્રથમ છે. જે મહત્ત્વપૂર્ણ સિદ્ધાંતો પણ કાળ નિર્ણયમાં સહાયક બની શકે છે. (૬) ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમકાલીન હતા તો તેની સત્તાકાળ ઈ. સ. પૂર્વે ત્રીજી
ક્યારેક એવું પણ બને કે સંપૂર્ણ ગ્રંથનો કાળ નિર્ણય કરવો શક્ય ન સદી માનવામાં આવે છે. બીજું અંગસૂત્ર સૂત્રકૃતાંગ છે. આમાં પણ બે હોય ત્યારે ગ્રંથની વિષયવસ્તુને અલગ અલગ સ્તરમાં વિભાજીત શ્રુતસ્કંધ છે. પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ પ્રાચીન જણાય છે. તેમાં સૃષ્ટિ સંબંધી કરવામાં આવે અને એ સ્તર પ્રમાણે કાળનિર્ણય કરવામાં આવે. (૭) માન્યતાઓનો ઉલ્લેખ અથવા પંચરિતવાદ, ષષ્ઠ આત્મવાદ વિગેરેના ગ્રંથોમાં ઉલ્લેખ થયેલી ઐતિહાસિક વ્યક્તિઓ કે ઘટનાઓને આધારે ઉલ્લેખો ઉપનિષદ સમકાલીન જણાય છે. આમાં નમિઅસિત દેવલ પણ કાળનિર્ણય કરવામાં આવે છે. (૮) ગ્રંથમાં વર્ણન કરવામાં આવેલ નારાયણ દ્વાપાયન, ઉદક, બાટુક, વિગેરેનો ઉલ્લેખ છે. આ ઋષિઓ તથ્યો અને ઘટનાઓ જે તે વિષયવસ્તુના સંદર્ભમાં તેનો અભ્યાસ સંબંધી મૂળ ગ્રંથકારે ઉદાર દૃષ્ટિકોણ પ્રગટ કર્યો છે. આ ગ્રંથનો રચનાકાળ અને તે કાળના અન્ય સંદર્ભો તપાસીને કાળનિર્ણય કરી શકાય છે. ઈ. સ. પૂર્વે ત્રીજી સદી માની શકાય. (૯) ગ્રંથના લેખક અને રચનાકાળ સંબંધી પરંપરાગત માન્યતાઓને ત્રીજું અંગસૂત્ર ઠાણાંગ છે. આ બૌદ્ધ ગ્રંથ “અંગુતર નિકાય'ના લક્ષમાં લઈને કાળનિર્ણય કરી શકાય છે.
સ્વરૂપ જેવું જ વિવિધ વિષયોના વર્ણનો પ્રસ્તુત કરે છે જેમાં સાત ઉપરોકત સમગ્ર મુદ્દાઓને લક્ષમાં રાખીને રચનાકાળ સંબંધી ‘નિન્ડવો'નો ઉલ્લેખ છે. જેમાં અંતિમ ‘નિન્દવ” ભગવાન મહાવીર પછી અનેક વિચાર કરવામાં આવે તો પણ તેમાં ઘણી મુશ્કેલીઓ છે કારણકે ૫૮૪ વર્ષે થયા. ઉપરાંત તેમાં નવ ગણોનો ઉલ્લેખ છે. તેમાં અનેકોનો આગમના ભાષા સ્વરૂપમાં એકરૂપતા જોવા મળતી નથી.
ઉલ્લેખ મથુરાના દુષાણ અને શકાલીન અભિલેખો ઉપરાંત કલ્પસૂત્ર આગમોમાં પ્રાચીન અને અર્વાચીન બંને શબ્દ રૂપો જોવા મળે સ્થિરવિરાવાલીમાં પણ છે. આ બંનેના આધાર પર તેમની રચનાકાળની છે. કાંઈક પ્રાચીન સ્તરના આગમોની ભાષા ધીરે ધીરે અર્વાચીન શબ્દ અંતિમ સીમા ઈ.સ. બીજી કે ત્રીજી સદી સુધી ગણી શકાય. રૂપથી પ્રભાવિત થઈ બદલી ગઈ છે. આજે આગમોનું પ્રાચીન અર્ધ અંગસાહિત્યનો ચોથો ગ્રંથ સમવાયાંગ સૂત્ર છે. તેમની શૈલી માગધી સ્વરૂપ સ્થિર રહ્યું નથી. કે ટલીક હસ્તપ્રતો અને ચૂર્ણિઓને ઠાણાંગ સૂત્ર જેવી છે. પરંતુ આ ગ્રંથની વિષયવસ્તુ જૈન ધર્મદર્શનની છોડીને મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃત (મરાઠી)નો પ્રભાવ જોવા મળે છે. સુવ્યવસ્થિત વિકસિત અવસ્થાનું નિરૂપણ કરે છે. આમાં જે વિષયવસ્તુનું - વલ્લભી વાચનાના સમય અને ત્યાર પછી પણ વિષયવસ્તુ અને વર્ણન છે તે ઠાણાંગ સૂત્ર પછીનું અને નંદીસૂત્ર પહેલાનું છે. દા. ત. શ્રી ભાષાના સ્વરૂપમાં પરિવર્તન દેખાય છે. એટલું તો ચોક્કસ છે કે ઠાણાંગ સૂત્રમાં અંતકૃત દશાના દસ અધ્યયનો છે, જ્યારે સમવાયાંગમાં ચૂર્ણિઓ વલ્લભી વાચના પછી જ રચાઈ છે. અંતિમ વલ્લભ વાચના તેના સાત વિભાગોનો ઉલ્લેખ છે અને નંદીસૂત્રમાં તેના આઠ પાંચમી સદીની છે અને ચૂઓિ લગભગ સાતમા સૈકામાં રચાઈ છે . વિભાગોનો ઉલ્લેખ મળે છે. શ્રી સમવાયાંગમાં જીવસ્થાનના રૂપમાં
૯૭ શ્વેતાંબર માન્ય જૈન અંગ આગમ સાહિત્યનો રચનાકાળ
