________________
પ્રતિકૂળતાની પ્રાપ્તિ થાય, તે અશાતાવેદનીય કર્મ છે.
કષાય. જે કષાયની પરિણામ ધારાનો અંત દેખાતો નથી, જેની મોહનીય કર્મના બે ભેદ છે-દર્શન મોહનીય અને ચારિત્ર કોઈ સીમા કે મર્યાદા હોતી નથી તે અસીમ, અમર્યાદીત અંત વિનાના મોહનીય.
કષાયને અનંતાનુબંધી કહે છે. આ કષાયના પ્રભાવથી જીવાત્મા દર્શન મોહનીય-તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાન અથવા તત્ત્વની અભિરૂચિને અનંતકાળ સુધી સંસારમાં ભ્રમણ કરતો રહે છે. તે આત્માના સમ્યગ્દર્શન કહે છે; તેનો ઘાત કરનાર કર્મ, દર્શન મોહનીય કહેવાય સમ્યકત્વગુણનો ઘાત કરે છે. અપ્રત્યાખ્યાન કષાય- જે કષાયના છે. દર્શન મોહનીય કર્મના ત્રણ ભેદ છે-સમ્યકત્વ-મોહનીય-જે કર્મના ઉદયથી જીવને કોઈ પણ પ્રકારના પ્રત્યાખ્યાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી, ઉદયથી આત્માને જીવાજીવાદિ પદાર્થોમાં શ્રદ્ધા હોય, તત્ત્વરૂચિ હોય તે અપ્રત્યાખ્યાન કષાય છે. પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય-જે કષાયના પરંતુ તેમાં કંઈક મલિનતા હોય, તેને સમ્યકત્વ મોહનીય કહે છે; ઉદયથી સર્વવિરતિરૂપ પ્રત્યાખ્યાન પ્રાપ્ત થઈ શકતા નથી, તેને જે રીતે ચશ્મા આંખોને આવરણરૂપ હોવા છતાં જોવામાં પ્રતિબંધક પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય કહે છે. સંજવલન-જે કષાય આત્માને થતા નથી. તે જ રીતે સમ્યકત્વ મોહનીય કર્મ આત્માના સમ્યગ્દર્શન વારંવાર ક્ષણિકરૂપે સંવલિત કરતો રહે છે, તેને સંજવલન કષાય ગુણના આવરણરૂપ હોવા છતાં, વિશુદ્ધ હોવાના કારણે તે તત્ત્વાર્થ કહે છે. જે કષાય, અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ સંયોગ-વિયોગના પ્રસંગે શ્રદ્ધાનું વિઘાતક થતું નથી.
મુનિઓને કિંચિત્માત્ર સંજ્વલિત કરે છે, તેને સંજવલન કષાય કહે સમ્યત્વ મોહનીયના ઉદયથી આત્માને શાયિક-સમ્યક્ત્વની છે; તેમજ જે કષાયનો ઉદય યથાખ્યાત ચારિત્રની પ્રાપ્તિમાં બાધક પ્રાપ્તિ થતી નથી, તેમ જ તેના પ્રભાવથી સમ્યકત્વમાં થોડી મલિનતા થાય, તે સંજ્વલન કષાય છે. થાય છે. તેથી સૂક્ષ્મ તત્ત્વોની વિચારણા કરવામાં અનેક પ્રકારના નોકષાય ચારિત્ર મોહનીય-(૧) જે ભાવો ક્રોધાદિરૂપે ન દેખાતા સંશય થાય છે અને અલ્પ સમયમાં જ તે નષ્ટ થઈ જાય છે. મિથ્યા છતાં સંસારવર્ધક હોય છે, જે સ્વયં કષાયરૂપ ન હોય પરંતુ કષાયની મોહનીય કર્મના શુદ્ધ થયેલા દલિકો જ સમ્યકત્વ મોહનીય ઉત્પત્તિમાં નિમિત્ત બને, કષાયના સહચારી હોય, તેને નોકષાય કહેવાય છે.
ચારિત્ર મોહનીય કહે છે. જેમ એક વ્યક્તિનું હાસ્ય બીજા વ્યક્તિના મિથ્યાત્વ મોહનીયઃ જે કર્મના ઉદયથી આત્માને પદાર્થોનું યથાર્થ ક્રોધનું કારણ બને છે. હાસ્ય સ્વયં કષાય નથી પરંતુ હાસ્યના દર્શન ન થાય, પદાર્થોના સ્વરૂપને વિપરીત રૂપે જાણે, હિતને અહિત નિમિત્તથી ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેને નોકષાય કહે છે. (૨) જે અને અહિતને હિત સમજે, તે કર્મનું નામ મિથ્યાત્વ મોહનીય છે. મોહ, કષાયરૂપ નથી પણ કષાયથી ભિન્ન ચારિત્ર મોહનીય કર્મનું મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મ અશુદ્ધ દલિક રૂપ છે.
જ એક રૂપ છે, તે નોકષાય ચારિત્રમોહ છે. સંક્ષેપમાં કર્મનું જ એક - મિશ્ર મોહનીયઃ જે કર્મના ઉદયથી આત્માને તત્ત્વ કે અતત્ત્વ રૂપ છે, તે નોકષાય ચારિત્રમોહ છે. સંક્ષેપમાં ચારિત્રગુણને આવરિત બંને પ્રત્યે સમાન રીતે તત્ત્વ બુદ્ધિ થાય, જિનધર્મ કે અન્ય ધર્મોમાં કરનાર કર્મના બે રૂપ છે-કષાય અને નોકષાય. નોકષાયના સાત સમાનતા લાગે, સર્વ ધર્મોને સત્યરૂપ સમજે, આ પ્રકારની અથવા નવ ભેદ છે-હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શોક, જુગુપ્સા અને મિશ્રાવસ્થા, મિશ્ર મોહનીય કર્મના ઉદયથી થાય છે. મિશ્ર મોહનીય વેદ, તે સાત ભેદ છે. વેદના પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ અને નપુંસકવેદ કર્મ મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મના શુદ્ધાશુદ્ધ દલિક રૂપ છે.
એમ ત્રણ ભેદ કરવામાં આવે તો (૬ અ૩) કુલ નવ ભેદ થાય છે. ચારિત્ર મોહનીયઃ આત્માના ચારિત્ર ગુણના વિઘાતક કર્મને આ ૧૬+૯=૨ ૫ પ્રકૃતિના ઉદયથી જીવાત્માને ચારિત્ર મોહનીય કહે છે. જે કર્મના ઉદયથી આત્મા ચારિત્રના ફળને ચારિત્રધર્મમાં અંતરાય અથવા સ્કૂલના ઉત્પન્ન થાય છે. જાણવા છતાં ચારિત્ર ગ્રહણ કરી શકતો નથી, ચારિત્ર વિષયક આયુષ્ય કર્મ મૂઢતાને પ્રાપ્ત થઈ જાય તેનું નામ ચારિત્ર મોહનીય કર્મ છે. તેના આયુષ્ય કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ ચાર છે-(૧) દેવાયુ (૨) બે પ્રકાર છે-કષાય ચારિત્ર મોહનીય અને નોકષાય ચારિત્ર મોહનીય. મનુષ્યાય (૩) તિર્યંચાયુ (૪) નરકાય. પૂર્વ જન્મમાં જીવ જેટલું
કષાય ચારિત્ર મોહનીય :-કષ એટલે સંસાર અને તેની આય આયુષ્ય બાંધીને આવ્યો હોય તેટલો કાળ જીવને તે તે ભાવમાં રહેવું એટલે પ્રાપ્તિ. જેના દ્વારા સંસારની પ્રાપ્તિ થાય તેને કષાય કહે છે; પડે છે. નરકગતિમાં રોકી રાખનાર કર્મ નરકાયુ છે. તે જ રીતે ચારે સંસારની પ્રાપ્તિરૂપ ભવભ્રમણના કારણને કષાય કહે છે ક્રોધ, માન, પ્રકારના આયુષ્ય સમજી લેવા જોઈએ. માયા અને લોભ ચાર કષાય છે. જે કર્મના ઉદયથી જીવ આ ચાર નામ કર્મ કષાયમય બની જાય છે. ક્રોધાદિ કષાય રૂપે જેનું વેદન થાય, તેને તેના મુખ્ય બે ભેદ છે-શુભ નામ કર્મ અને અશુભ નામકર્મ. કષાય ચારિત્ર મોહનીય કર્મ કહે છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ (૧) શુભ નામ-જે નામ કર્મના ઉદયથી શ્રેષ્ઠ શરીરની રચના થાય, તે ચાર મૂળ કષાય છે. તે દરેકની તીવ્રતા, મંદતાના આધારે તેના સુંદર, મનોહર, સર્વજનોને પ્રિય શરીરાદિ પ્રાપ્તિ થાય, તેને શુભ અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને સંજ્વલન, નામ કહે છે. (૨) અશુભ નામ-જે નામ કર્મના ઉદયથી હીન, એમ ચાર ચાર ભેદ થાય છે. જેમ કે અનંતાનુબંધી ક્રોધ, માન, સર્વજનોને અપ્રિય એવા શરીરાદિ પ્રાપ્ત થાય તેને અશુભ નામ કર્મ માયા અને લોભ; અપ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ, કહે છે. પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ, માન, માયા, અને લોભ; સંજવલન ક્રોધ, પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં નામ કર્મના શુભ, અશુભ બે ભેદ ન માન, માયા અને લોભ આ રીતે કષાયના ૧૬ ભેદ થાય છે. કરતાં સામાન્ય રીતે ૯૩ ભેદ કરીને તત્સંબંધી નિરૂપણ કરવામાં
અનંતાનુબંધી કષાયઃ અનંત સંસારનો અનુબંધ કરાવનાર આવ્યું છે.
પ્રબુદ્ધ સંપદા
૧૩૮
