________________
न्यायावतार - आदिवाक्यम કે સામાન્ય અને વિશેષ બંને એકાંતે ભિન્ન નથી. (અર્થાત્ કથંચિત્ જ ભિન્ન છે, સર્વથા નહીં) અવિયુતપદની આ વ્યુત્પત્તિથી જેઓ સામાન્ય - વિશેષને એકાંતે ભિન્ન માને છે તે તૈયાયિક અને વૈશેષિક દર્શનનું ખંડન થાય છે, કારણ કે ઉપરોક્ત વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે સામાન્ય-વિશેષનું એકાંતે ભિન્નરૂપે અસ્તિત્વ ઘટી શકતું નથી, કેમ ન ઘટે ? તે આગળ કહેવાશે.
તથા સામાન્ય-વિશેષ કથંચિત્ ભિન્ન હોવાના કારણે જે અદ્વૈતવાદીઓ સામાન્ય અને વિશેષ એક જ માને છે, તેઓનું નિરાકરણ થાય છે. આમ પરમાત્મા સામાન્ય અને વિશેષને કથંચિત્ ભિન્નરૂપે અને કથંચિ અભિન્નરૂપે કહેનારા છે, એમ ટીકાકારશ્રીએ યથાર્થ તત્ત્વના ઉપદેશક તરીકે પરમાત્માનો ઉલ્લેખ કર્યો.
૦ વર્ધમાન શબ્દનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ ૦ આવા યથાર્થવક્તા વર્ધમાનસ્વામીને નમસ્કાર કરીને, ટીકાકારશ્રી સિદ્ધર્ષિગણિએ પ્રાચીન પરંપરા અને ગ્રંથપ્રણયનની પદ્ધતિને સૂચવી છે, કારણ કે શિષ્ટપુરુષો ગ્રંથની નિર્વિઘ્ન સમાપ્તિરૂપ ફળની સિદ્ધિ થાય, એ માટે ગ્રંથના આરંભમાં મંગલ કરે છે. અહીં ટીકાકારશ્રીએ અભીષ્ટદેવતાનાં સ્મરણરૂપ મંગલવિધાનમાં અભીષ્ટદેવતા તરીકે વર્ધમાનસ્વામીને ગૃહીત કરેલ છે.
વધ ધાતુ છેદન-પૂરણ અર્થમાં આવે છે. એટલે, વર્ધમાન શબ્દનો અર્થ થશે - છેદાયેલો છે માનઅહંકાર જેના વડે, તે વર્ધમાન.
શ્લોકના પૂર્વાર્ધ વડે મંગલ અને ઉત્તરાર્ધ વડે અભિધેય (ન્યાયાવતાર વૃત્તિ) અને પ્રયોજન (મૃતિબીજની વૃદ્ધિ) દર્શાવ્યું. ઉપલક્ષણથી સંબંધ પણ આ રીતે જાણી લેવો કે ન્યાયાવતારવિવૃત્તિ તે ઉપાય (સાધન) છે અને તેના પ્રતિપાદ્ય વિષયનું જ્ઞાન તે ઉપેય (સાધ્ય) છે, આમ ગ્રંથ અને જ્ઞાન વચ્ચે ઉપાય - ઉપેયરૂપ સંબંધ છે. આ પ્રમાણે આદિશ્લોક દ્વારા ટીકાકારશ્રીએ મંગલાદિ ચતુષ્ટયનો નિર્દેશ કર્યો.
૦ ન્યાયાવતારનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ ૦ ન્યાય શબ્દ નિ+ઈશુ ધાતુને પ્રત્યય લગાડવાથી નિષ્પન્ન થાય છે, એનો અર્થ છે પ્રમાણમાર્ગ,
-अर्थसंप्रेक्षणस्मरणाकुरोत्पादकत्वेन बीजमिव बीजमिति लक्षणया बीजशब्देन संस्काराभिधानात्, तस्य विवर्धनाय । अन्यत्र किल क्षेत्रादौ बीजस्य विशेषतो वृद्धये विशिष्टा वृतिरावरणं विधीयत इति प्रतीयमानमर्थान्तरम ।।
निरतिशयदेवतास्तवस्याभिप्रेतार्थसाधकत्वाभावादवियुतसामान्यविशेषदेशिनमित्यनेन भगवतो वचनातिशयमाह | वचनातिशयश्च ज्ञानातिशयमन्तरेण नोपपद्यत इति ज्ञानातिशयोऽप्यभिहितो द्रष्टव्यः। वर्धमानमित्यनेन तु अपायापगमातिशयः सूचितः, सर्वानर्थहेतोरहंकारस्य भगवता निर्मूलकाषं कषितत्वात् । एवमतिशयत्रयान्यथानुपपत्त्या पूजातिशयोऽप्याक्षिप्त एव । यद्वा वर्धते अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यसंपदा वृद्धिमान् भवतीति वर्धमानः । अस्यां च व्युत्पत्तावनेनापि विशेषणेन पूजातिशयः प्रादुरभावि ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
