________________
न्यायावतार - श्लो० ३१
तादात्म्येनावस्थानात् प्रमातारमभिधातुकाम आह -
182, 'प्रमाता स्वान्यनिर्भासी कर्ता भोक्ता विवृत्तिमान् । स्वसंवेदनसंसिद्धो जीवः क्षित्याद्यनात्मकः ।। ३१ ।।
1
तत्र ४०४ त्रिकालजीवनाज्जीवः प्राणधारक आत्मेत्यर्थः, स प्रमिणोतीति प्रमाता प्रमेयपरिच्छेदकः । किंभूतः सन्नित्याह-स्वान्यौ आत्मपरौ निर्भासयितुं उद्द्योतयितुं शीलमस्येति स्वान्यनिर्भासी, स्वस्वरूपार्थयोः प्रकाशक इति यावत् । तथा करोतीति कर्ता, भुङ्क्ते इति ૦ન્યાયરશ્મિ –
-O
श्लोङार्थ:- व ते 'प्रभाता = ज्ञाता छे, स्व खने परनो प्रकाश छे, डर्ता छे, लोडता छे, પરિણમનશીલ છે, સ્વસંવેદન સિદ્ધ, પંચભૂતાનાત્મક સ્વરૂપવાળો છે (૩૧)
વિવેચનઃ- ગ્રંથકાર મહર્ષિ નય-પ્રમાણમાં વ્યાપક એવા જીવના સ્વરૂપને જણાવતા કહે છે કે, ત્રણે કાળમાં જે જીવે છે તે જીવ એટલે પ્રાણને ધારણ કરનાર આત્મા તેને જીવ કહેવાય છે. તેમાં द्रव्य आएगो दृश प्रारना छे:- स्पर्शन, रसन, ध्राएा, नयन अने श्रोत्र आा पांय ईन्द्रियो, भन, वयन અને કાયા આ ત્રણ બળ, ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસ અને આયુષ્ય આ દશ પ્રાણોને ધારણ કરનાર હોવાથી જીવ કહેવાય છે. યદ્યપિ જે આત્માઓ કર્મનો ક્ષય કરીને મુક્ત થયા છે તેઓને આ દશ પ્રાણો સંભવતા નથી, કેમ કે તે શરીરને આશ્રયીને રહેલા છે, છતાં પણ જીવનું લક્ષણ તેમાં ન જવાથી અજીવ બનવાની આપત્તિ આવતી નથી, કેમકે મુક્તિની પહેલા યથાસંભવ રીતે તેમને દશવિધ પ્રાણોને ધારણ કર્યા હતાં, તેથી ઉપચારથી તેમને જીવ કહી શકાય અથવા તો ક્ષાયિક જ્ઞાન અને ક્ષાયિકદર્શન સ્વરૂપ બે પ્રકારના ભાવ પ્રાણોને ધારણ કરનાર હોવાથી જીવન રહેલું છે, એટલે જીવ છે. પ્રાણોની ● अर्थसंप्रेक्षण०
-0
(४०४) त्रिकालजीवनादिति । जीवनं पञ्चेन्द्रियमनोवाक्कायोच्छ्वासनिःश्वासायुर्लक्षणदशविधप्राणधारणम्, तच्च यद्यपि मुक्तानां न संभवति, तथापि नाव्यापकम्, यतो मुक्तात्मानो मुक्तेरर्वाग् यथासंभवं दशविधानपि प्राणान् धारितवन्तः इत्युपचाराद् मुक्तावस्थायामजीवितवन्तोऽपि जीवन्त इत्युच्यन्ते । यद्वा क्षायिकज्ञानदर्शनलक्षणं द्विविधभावप्राणधारणं जीवनम्, अस्मिंश्च पक्षे त्रिकालप्राणधारणं निरुपचारं मुक्तजीवानां विस्पष्टमेव ।
३०९
-0
० शास्त्रसंलोक:
(182) "यः कर्ता कर्मभेदानां भोक्ता कर्मकलस्य च संसर्ता परिनिर्वाता स ह्यात्मा नान्यलक्षणः " शास्त्रवा. श्लो. ९० । तत्र ज्ञानादिधर्मेभ्यो भिन्नाभिन्नो विवृत्तिमान्। शुभाशुभकर्मकर्ता भोक्ता कर्मकलस्य च।। चैतन्यलक्षणो जीवो.... ।। षड्. समु. का. ४८, ४९ । "प्रमाता प्रत्यक्षादिसिद्ध आत्मा, चैतन्यस्वरूपः परिणामी कर्ता साक्षाद्भोक्ता स्वदेहपरिमाणः प्रतिक्षेत्रं भिन्नः पौद्गलिकादृष्टवांश्चायम् । " - प्रमाणनय. ५५, ५६ । "स्वपराभासी परिणाम्यात्मा प्रमाता" - प्रमाणमी.
१।१।४२ ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
