________________
न्यायावतार - श्लो० ३१
૩૧રૂ છે स्यात्, अप्रच्युतवर्षस्थायिस्वभावत्वादिति । अथ द्वितीयक्षणे नास्ति स स्वभाव इति ब्रूषे, हन्त क्षणिकत्वमेवाढौकते, अतादवस्थ्यस्य तल्लक्षणत्वात् ।
२७८. किं च । विनाशहेतुर्भावस्य विनाशं 'व्यतिरिक्तमव्यतिरिक्तं वा कुर्यात्, 'व्यतिरिक्तकरणे न किंचित् कृतं स्यात्, ततश्च भावस्तादवस्थ्यमनुभवेत् । तत्संबन्धः क्रियते इति चेत्, संबन्धस्य तादात्म्यतदुत्पत्तिव्यतिरिक्तस्य प्रतिषेधात् । न चानयोरन्यतरः संबन्धोऽत्र समस्ति, व्यतिरेकिणा सार्धं तादात्म्यायोगात्, ४१०अन्यहेतुकस्य पश्चादुत्पन्नस्य तदुत्पत्तिवैकल्यात् । तन्न व्यतिरिक्तो विनाशः कर्तुं युक्तः । अव्यतिरिक्तकरणे पुनस्तमेव भावं विनाशहेतुः करोतीति प्राप्तम्, अव्यतिरेकस्य तद्रूपतालक्षणत्वात् । न चासौ कर्तव्यः, स्वहेतोरेव निष्पन्नत्वात्,
– ન્યાયરશ્મિ - પછી પાછી ક્ષણિકતા જ આવી જાય છે, કારણ કે તે સ્વરૂપે ન રહેવું એ જ ક્ષણિકતાનું લક્ષણ છે અને આ પદાર્થ પૂર્વનો સ્વભાવ બીજી ક્ષણે છોડી દે, તો પછી ક્ષણિકતા જ આવી જાય.
(૨૭૮) વળી બીજું એ કે વિનાશના કારણો પદાર્થનો નાશ કરે છે, તો શું તે નાશ તે પદાર્થથી (૧) ભિન્ન છે કે (૨) અભિન્ન? જો નાશને પદાર્થથી ભિન્ન માનશો, તો પછી તે વિનાશે પદાર્થ ઉપર તો કાંઈ વિશેષ કર્યું નહીં, તેથી તે પદાર્થનો તે સ્વરૂપે જ હંમેશા રહેવાનો અનુભવ થવો જોઈએ.
શંકા- વિનાશના કારણો વિનાશને પદાર્થની સાથે સંબંધ કરાવવાનું કામ કરે છે, તેથી નાશનું જોડાણ પદાર્થની સાથે થતાં નિત્યતાની આપત્તિ આવશે નહીં.
સમાધાન - વિનાશનો પદાર્થની સાથે સંબંધ કરાવનારો ક્યો સંબંધ સ્વીકાર કરો છો ? તે સંબંધ કાં તો તાદાભ્ય હોય અથવા તદુત્પત્તિ. આ બે સંબંધ સિવાય બીજા કોઈપણ સંબંધો વિદ્યમાન નથી. હવે આ બન્ને સંબંધો પદાર્થ અને વિનાશની વચ્ચે ઘટતા નથી. વિનાશ તે પદાર્થથી અત્યંત ભિન્ન છે અને અત્યંત ભિન્ન એવા પદાર્થની સાથે તાદામ્ય સંબંધ ઘટી શકતો નથી, કારણ કે તાદાસ્ય તો અભિન્ન પદાર્થોની વચ્ચે જ હોય છે. તથા ઘટાદિ પદાર્થોની પછી ઉત્પન્ન થયેલા, અન્ય વિનાશક હેતુ જેમાં કારણ છે એવા વિનાશમાં તદુત્પત્તિ સંબંધ પણ ઘટી શકતો નથી. જો તદુત્પત્તિ સંબંધ હોય તો ઘટ ઉત્પન્ન થતાં જ અન્ય કારણ નિરપેક્ષ રીતે નાશ ઉત્પન્ન થાય, માટે ભિન્ન એવો વિનાશ, વિનાશક સામગ્રી વડે કરાય છે, એમ માનવું યોગ્ય નથી. હવે જો વિનાશના કારણો વિનાશને વિનાશ્યથી અભિન્ન કરે છે, એમ બીજો પક્ષ સ્વીકાર કરો તો પછી તે પદાર્થને જ કરે છે એમ અર્થ થયો, કારણ કે અભિન્નતાનું તરૂપતા જ લક્ષણ છે. હવે પદાર્થ તો સ્વહેતુથી જ ઉત્પન્ન થયો છે, તેને કરવાનો નથી અને કરે તો પણ તેનું અવસ્થાન જ થાય, નાશ નહીં. તેથી અવિનશ્વર સ્વભાવવાળા એવા પદાર્થોનો નાશ કોઈપણ રીતે પાછળથી થવો સંભવિત જ નથી. માટે ઘટાદિ પદાર્થો અવિનશ્વર સ્વભાવવાળા
–૦૫ર્થસંપ્રેક્ષ— (४०९) अत्रेति । भावविनाशयोः । (४१०) अन्येत्यादि । मुद्गरहेतुकस्य विनाश्योत्तरकालभाविनो विनाशस्य घटादेविनाश्यदुत्पत्त्यभावात् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
