________________
Q.३१२
न्यायावतार 0 नावश्यंभावि तत्संनिधानम्, ततश्चासंनिहितस्वविनाशकारणकदम्बकः कश्चित्घटादिन विनश्येदपि, अनिष्टं चैतत्, सर्वकृतकानां विनाशाविगानात् । अथ द्वितीयः पक्षः, तथा सति पश्चादपि तबलाद्विनाशहेतवः संनिधास्यन्ति इति प्रथमक्षणे एव संनिदधतु, तथापि क्षणिकतैवार्थस्य |
२७७. स्वहेतोरेव नियतकालात् परतोऽयं स्वविनाशहेतुं संनिधापयिष्यतीति एवंरूपो जात इति चेत्, न, एवमपि क्षणभङ्गुरतायाता । तथा हि-स्वहेतुना किलासौ वर्षात्परतः स्वविनाशहेतुसंनिधापनक्षमस्वभावो व्यधायि, स च तस्योत्पादक्षणात् 'द्वितीयक्षणे स्वभावोऽस्ति न 'वा ? 'अस्ति चेत्, तथा सति पुनर्वर्षं तेन स्थातव्यम्, एवं यावद्वर्षोपान्त्यक्षणेऽपि यदि तत्स्वभाव एवासौ तदापरमपि वर्षान्तरं स्थितिरापद्येत, तदा चानन्तकल्पस्थायी भावः
-०न्यायश्मिહવે જો મુદ્દગારાદિનું સન્નિધાન તે વિનાશ્ય એવા પદાર્થના સ્વભાવથી જ થાય છે, એમ બીજો પક્ષ સ્વીકાર કરશો, તો પછી પાછળથી પણ ઘટાદિ પદાર્થના સ્વભાવના કારણે જ વિનાશક સામગ્રી હાજર થવાની છે, તેના કરતા તો સ્વભાવ પહેલા પણ વિદ્યમાન હોવાથી પહેલા જ તે સામગ્રી હાજર થઈ જાય, તો શું વાંધો છે ? અને જો આ પ્રમાણે સ્વીકાર કરશો તો પદાર્થની ક્ષણિકતા જ સિદ્ધ થશે.
(૨૭૭) શંકા- તે પદાર્થોની પોતાના કારણો દ્વારા એવી રીતે જ ઉત્પત્તિ થઈ છે, કે તે અમુકકાળ પછી જ પોતાને નાશ કરનાર નાશકને લાવશે.
સમાધાનઃ- આ પ્રમાણે માનશો તો ક્ષણભંગુરતા જ લમણે આવવાની છે. તે આ પ્રમાણેઃપોતાની કારણ સામગ્રી વડે આ પદાર્થમાં એવો સ્વભાવ કરાયો કે, એક વર્ષ પછી વિનાશક કારણ સામગ્રીની હાજરી થશે,તો પછી અમે પૂછીએ, કે આ સ્વભાવ તેની ઉત્પત્તિના બીજી ક્ષણે (૧) વિદ્યમાન છે કે (૨) અવિદ્યમાન છે ? જો એ સ્વભાવ બીજી ક્ષણે પણ વિદ્યમાન છે, તો પછી ત્યારથી માંડીને એક વર્ષ સુધી તેને રહેવું જોઈએ. તે પ્રમાણે વર્ષ પૂરૂ થવાના ઉપાજ્ય ક્ષણમાં પણ તે સ્વભાવ તો છે જ. તેથી ફરીથી એક વર્ષ સુધી રહેવું જોઈએ અને આ પ્રમાણે કરતાં તે પદાર્થ અનંતકલ્પો સુધી વિદ્યમાન રહેશે, અર્થાત્ નિત્ય થઈ જશે, કારણ કે પોતાનો એક વર્ષ રહેવાનો સ્વભાવ તેને છોડ્યો નથી. હવે જો આ આપત્તિથી બચવા માટે બીજી ક્ષણે તે સ્વભાવ રહેતો નથી એમ સ્વીકાર કરશો તો
-अर्थसंप्रेक्षण(४०८) कल्पस्थायीति । युगं द्वादशसाहस्रं कल्पं विद्धि चतुर्युगम् - इति लौकिकाः कल्पमाहुः ।
-शास्त्रसंलोक(184) "यतो मुद्गरादिसंनिधाने सति योऽस्य घटादिकस्यान्त्यावस्थायां विनाशस्वभावः, स
स्वभावस्तस्यैवोत्पत्तिसमये विद्यते, न वा। विद्यते चेत्, आपतितं तर्हि तदुत्पत्तिसमनन्तरमेव विनश्वरत्वम् । अथ न विद्यते स स्वभाव उत्पत्तिसमये, ..... ततो भूयोऽपि तेन तावत्कालं स्थेयम्, एवं च मुद्गरादिघातशतयातेऽपि न विनाशो भवेत्, जातं कल्पान्तस्थायित्वं घटादेः," - षड्. समु. टी.। "अथ कालान्तरस्थायिको विनाशहेतुना विनाशः क्रियते। न, कालान्तरस्थायित्वे नित्यतैव स्यात्। येन हि स्वभावेन भावः संवत्सरं स्थितः, स चेत् संवत्सरान्तेऽपि स्वभावः, पुनरन्यत् संवत्सरान्तरमासितव्यम् ।" . न्याया. वा. वृ. का. ५६ /
0
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
