________________
न्यायावतार - श्लो. ३१
३२५० २८८. पञ्चापि संभूय बृहत्पुरुषचैतन्यं बहवस्तिला इव तैलघटं जनयन्तीति चेत्, तत्तर्हि पुरुषचैतन्यं किं तेषामेव संयोगो यद्वा तदुत्पाद्यमन्यदेव ? 'यद्याद्यः कल्पः, तदयुक्तम्, चैतन्यानां परस्परं मिश्रणाभावेन संयोगविरोधात्, इतरथा बहुपुरुषचैतन्यानि संभूय बृहत्तमचैतन्यान्तरमारभेरन् । अथ द्वितीयः पक्षः, तत्रापि तेषां किमन्वयोऽस्ति नास्ति वा ? Aयद्यस्ति, तदयुक्तम्, प्राग्वत्तज्जन्यचैतन्यपञ्चरूपतापत्तेः । २Bअथ नास्ति, तदप्यचारु, ४२४निरन्वयोत्पादस्य प्रमाणबाधितत्वात्, तन्न सचेतनानि भूतानि चेतनाकरणे व्यापारभाजि
-न्यायश्भि
० (२८८) १४६ चैतन्यथी उत्पत्ति प्रसिद्ध ० ચાર્વાક - જેમ ઘણા બધા તલને પીલવામાં આવે, ત્યારે તેમાંથી એક જ તેલનો ઘડો ભરાય છે, તેમ આ પાંચ ચૈતન્યો પણ ભેગા મળીને પુરુષના શરીરમાં એક બૃહત્ ચૈતન્યને ઉત્પન્ન કરશે. તેથી શરીરમાં પાંચ ચૈતન્ય માનવાની આપત્તિ આવતી નથી.
જૈનઃ- આ તમારા સમાધાન પ્રત્યે અમારો પ્રશ્ન છે કે, પુરુષમાં ઉત્પન્ન થયેલ બૃહત્ ચૈતન્ય શું (૧) તે પાંચ ચૈતન્યના સંયોગ માત્ર છે કે (૨) તેનાથી ઉત્પન્ન કરવા યોગ્ય એવી બીજી કોઈ વસ્તુ છે? જો પહેલો પક્ષ સ્વીકાર કરો, તો તે અયુક્ત છે, કારણ કે ચૈતન્યનું પરસ્પર મિશ્રણ થઈ શકતું નથી, તેથી તેઓના સંયોગ દ્વારા બૃહત્ ચૈતન્ય ઉત્પન્ન થાય છે, તે વાતમાં વિરોધ રહેલો છે. જો સંયોગ માત્રથી બૃહતુચૈતન્ય બની જતું હોય, તો પછી ઘણા પુરુષોમાં રહેલા ચૈતન્યનું પરસ્પર મિશ્રણ થવાના કારણે અત્યંત મોટા એવા ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ થવાની આપત્તિ ઉભી રહેશે. હવે જો બૃહતુચૈતન્ય એ પાંચ ચૈતન્યથી ઉત્પન્ન કરવા યોગ્ય ભિન્ન વસ્તુ છે, એમ બીજો પક્ષ સ્વીકારશો, તો ત્યાં પાછા બે વિકલ્પો પડે છે, શું (૨A) પુરુષ ચૈતન્યમાં ભૂત ચૈતન્યનો અન્વય છે કે (૨B) ભૂત ચૈતન્યનો અન્વય
—अर्थसंप्रेक्षण(४२४) निरन्वयोत्पादस्य प्रमाणबाधित्वादिति । अनुवृत्तव्यावृत्तवस्तुग्रहणपरिणामः प्रत्यक्षं, यथा च तेन मृत्पिण्डादुत्पद्यमानं घटादि मृद्रव्यात्मनानुगतम्, घटघटीशरावोदञ्चनाद्यपि पर्यायापेक्षया व्यावृत्तं वीक्ष्यते, ते च भेदाविशेषेऽपि घटपटादिष्विव स्थासकोशादिषु विलक्षणैव प्रतिपत्तिः, तथा चैतन्यमपि पूर्वचैतन्यादुत्पद्यमानं चिद्रूपतयानुवृत्तं सितपीतादिबोधरूपतया तु व्यावृत्तं स्वसंवेदनप्रत्यक्षेणैव व्यवस्थाप्यते इति प्रत्यक्षसिद्धान्वयः, तेन च निरन्वयोत्पादैकान्तो बाधितः । तथानुमानबाधितमपि तथा हि-पूर्वो ज्ञानक्षण उत्पद्यमानक्षणात् कथंचिदभेदी, उपादानत्वे सति कारणत्वात्, यः पुनः कथंचिदभेदी न भवति नासावुपादानत्वे सति कारणम्, यथा आलोकः, न चायमुपादानत्वे सति न कारणम्, तस्मात् कथंचिदभेदीति । उपादानत्वं हि कार्ये कथंचित् स्वकर्मारोपकत्वेन व्याप्तम्, तच्च सहकारिणामपि प्रसङ्गादेकान्तभेदे नोपपद्यते । ततो भेदात्तन्निवर्तमानं स्वव्याप्यमुपादानत्वमपि निवर्तयतीति व्याप्तिसिद्धिः । ततः स्थितमेतत् प्रमाणबाधितत्वादिति ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
