________________
ન્યાયાવતાર ) भवितुमर्हन्ति । नापि निश्चेतनानि, तेषामत्यन्तविलक्षणतया चैतन्योत्पादविरोधात्, इतरथा
–૦નાયરશ્મિ – નથી ? જો અન્વય રહેલો છે એવો પહેલો પક્ષ સ્વીકારાય, તો તે અયુક્ત છે, કારણ કે પહેલાની જેમ પુરુષ ચૈતન્યમાં પાંચ ભૂતના પાંચ ચૈતન્ય માનવાની આપત્તિ આવશે.
હવે જો આ આપત્તિથી બચવા નિરન્વય સ્વરૂપ બીજો પક્ષ સ્વીકાર કરો, તો તે અત્યંત અસુંદર છે, કારણ કે નિરન્વયોત્પાદ પ્રમાણથી બાધિત છે. તે આ પ્રમાણેઃ- પ્રત્યક્ષ અનુવૃત્ત અને વ્યાવૃત્ત વસ્તુનું ગ્રહણ કરે છે. જેમ માટીના પિંડથી ઉત્પન્ન થતા ઘટાદિના પ્રત્યક્ષમાં, માટી દ્રવ્યરૂપે અનુવર્તમાન જણાય છે અને ઘટ, ઘટી, શરાવ, ઉદંચન વગેરે પર્યાયની અપેક્ષાએ વ્યાવૃત્ત રૂપે દેખાય છે, કારણ કે ત્યાં પણ ઘટ-પટાદિની જેમ સ્થાસ-કોશ વગેરેમાં વિલક્ષણતાની બુદ્ધિ થાય છે. તે જ પ્રમાણે ચૈતન્ય પણ ચૈતન્યદ્વારા ઉત્પન્ન થતું હોવાના કારણે ચિરૂપતાનું અનુવર્તન છે અને સિત-પીત વગેરે ભિન્ન-ભિન્ન બોધરૂપતાથી તે વ્યાવૃત્ત છે, એમ સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ દ્વારા નિશ્ચિત કરાયું છે. આ પ્રમાણે અન્વયે પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે અને નિરન્વયોત્પાદ તે એકાન્ત બાધિત છે. તે બાધ કેવી રીતે આવે છે, તે જણાવે છે:- પૂર્વની જ્ઞાનક્ષણ ઉત્પન્ન થતી ક્ષણથી કથંચિત્ અભિન્નરૂપ છે, કેમ કે તે તેનું ઉપાદાન કારણ છે. જેનો ઉત્તરજ્ઞાનક્ષણથી કથંચિત્ અભેદ હોતો નથી તે ઉપાદાન કારણ પણ બની શકતો નથી, જેમકે આલોક. આ પૂર્વજ્ઞાનક્ષણ પણ ઉપાદાન હોતે છતે કારણ છે, તેથી તે કથંચિત્ અભિન્ન સ્વરૂપ છે. ઉપાદાન તેને કહેવાય જે પોતાના કાર્યમાં કથંચિત્ સ્વકર્મનું આરોપણ કરતો હોય. જો એકાન્ત ભિન્નમાં પણ સ્વકર્મનો આરોપ થઈ શકતો હોય, તો સહકારી કારણ પણ ભિન્ન હોવાથી, સ્વકર્મનો આરોપ કરશે અને તેથી તેનામાં પણ ઉપાદાનનું લક્ષણ જતું રહેશે, પરંતુ તે ઈષ્ટ નથી. તેથી એકાન્ત ભેદમાંથી નિવર્તન થતું સ્વકર્મારોપત્ર પોતાના વ્યાપ્ય એવા ઉપાદાનનું નિવર્તન કરે છે. માટે નિરન્વયોત્પાદ પ્રમાણથી બાધિત હોવાને કારણે, બીજો પક્ષ પણ ક્ષેમકર નથી. તેથી સચેતન એવા ભૂતો ચેતનાને ઉત્પન્ન કરવા માટે વ્યાપાર કરી શકતા નથી. તથા મૂળ જે બીજો પક્ષ કે અચેતન એવા
—૦૫થેસપેક્ષા— (४२५) अत्यन्तविलक्षणतया चैतन्योत्पादविरोधादिति । अयमभिप्रायः-भूतैश्चैतन्यं जन्यते इति भूतान्येव चैतन्यरूपतया परिणमन्ते इति परिणाम एवोत्पादार्थो भवतामभिप्रेतः, न चैकान्तवैलक्षण्ये परिणामो घटामियर्ति, एतच्च प्रत्यक्षसिद्धमेव, तथापि दृढत्वाद् विप्रतिपत्तेरनुमानमप्यभिधीयते-चैतन्यं विजातीयपरिणामो न भवति, उत्पत्तिमत्त्वात्, यदुत्पत्तिमत् न तद्विजातीयपरिणामः, यथा मृदात्मना सजातीयस्य मृत्पिण्डस्य परिणामो घटः, उत्पत्तिमच्चैतन्यम्, तस्मात् न विजातीयपरिणामः । उत्पत्तिमत्त्वं सजातीयपरिणामत्वेन व्याप्तम्, तद्विरुद्धं च विजातीयपरिणामत्वम् । तत उत्पत्तिमत्त्वं स्वव्यापकविरुद्धाद् विजातीयपरिणामत्वाद् विनिवृत्तं सत् सजातीयपरिणामत्वेऽवतिष्ठते इति विरुद्धव्यापकोपलब्धिः । सजातीयपरिणामत्वं वा साध्यम् । चैतन्यं सजातीयकारणपरिणामम्, उत्पत्तिमत्त्वात्, यदेवं तदेवम्, यथा मृत्परिणामो घटः; तथा चेदम् सजातीयपरिणामम् । तन्न निश्चेतनानि भूतानि चेतनाकरणे प्रवृत्तिभाजि भवितुमर्हन्तीति स्थितम् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
