________________
૧૭૮
ન્યાયાવતાર यथा-नास्ति सर्वज्ञ इति । लोकबाधितो यथा-गम्या माता इति । स्ववचनबाधितो यथा- न सन्ति સર્વે માવા રૂતિ ll ર૧ ||
–૦ન્યાયરશ્મિ – (C) અનુમાનબાધિત પક્ષાભાસ- જે અનુમાનમાં પક્ષ, પ્રતિ અનુમાન દ્વારા બાધિત થઈ જાય તે અનુમાનબાધિત પક્ષાભાસ કહેવાય છે. દા.ત- મીમાંસક વગેરે વાદી એમ કહે છે “સર્વજ્ઞો નાસ્તિ ઉપસ્થિતૈક્ષપ્રાપ્તસ્યાનુપનઘે', સર્વજ્ઞનો નિષેધ કરનાર “આ સર્વજ્ઞ નથી' સ્વરૂપ પક્ષ તે અન્ય અનુમાન વડે બાધિત હોવાના કારણે સ્વીકાર કરવા યોગ્ય નથી. તે પ્રતિ અનુમાનો આ પ્રમાણે જાણવા
(१) क्वचिदसर्वज्ञे सर्वज्ञशब्दो मुख्यसर्वज्ञापेक्षः, गौणत्वात्, माणवकेऽग्निशब्दवत् ।
કોઈપણ સ્થળે ગૌણ = ઔપચારિક પ્રયોગ, મુખ્ય પદાર્થને સાપેક્ષ રહીને થાય છે. જેમકે માણવકમાં ગુસ્સાવાળા સ્વભાવના કારણે, મુખ્યાર્થ અગ્નિને સાપેક્ષ રહીને ગણરૂપે અગ્નિનો પ્રયોગ થાય છે. ઘણા જ્ઞાની એવા હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાને વિષે, જે સર્વજ્ઞ શબ્દનો ઔપચારિક પ્રયોગ થયો છે, તે ક્યાંક તો વાસ્તવિક સર્વજ્ઞપણાનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરે છે.
(२) ज्ञानतारतम्यं क्वचिद्विश्रान्तम्, तारतम्यत्वात्, आकाशपरिमाणतारतम्यवत् ।
જ્ઞાનની તરતમતા કોઈક ઠેકાણે વિશ્રાન્ત થવી જોઈએ, કારણ કે તેમાં તરતમપણું રહેલું છે. જેમ ઘટાકાશ વિ. આકાશોના પરિમાણનું તારતમ્ય સંપૂર્ણ આકાશના પરિમાણમાં વિશ્રાન્ત થાય છે, તેમ પ્રતિ પ્રાણીમાં પ્રજ્ઞા, મેધા, તર્ક, વગેરેરૂપ જ્ઞાનમાં તરતમભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે, તો તેની વિશ્રાન્તિ કોઈક ઠેકાણે થવી જોઈએ. આ જ્ઞાનની તરતમતા જ્યાં વિશ્રાન્ત થાય તેને “સર્વજ્ઞ' કહેવાય છે.
(३) सदसद्वर्गः कस्यचिदेकज्ञानालम्बनः, अनेकत्वात्, पञ्चाङ्गुलवत्
જે જે વસ્તુઓ સમુદાયસ્વરૂપ છે, અનેક છે, તે બધી જ વસ્તુઓ કોઈક એક વ્યક્તિના જ્ઞાનનો વિષય બને છે. જેમ પાંચ આંગળીઓનો સમુદાય, અનેકરૂપ હોવાથી, કોઈક એક જ્ઞાનનો વિષય બને. તેમ સદ્ અને અસહ્નો સમુદાય (સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ સત્ અને પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અસતું એવા ઘટાદિ પદાર્થોનો સમુદાય) પણ અનેકરૂપ હોવાથી, તેઓ પણ કોઈ એક જ્ઞાનનો વિષય બનશે જ અને તે જે જ્ઞાનનો વિષય બનશે તે જ્ઞાનના આશ્રય તરીકે સર્વશની તો જ સિદ્ધિ થશે.
(४) कश्चिदात्मा सर्वार्थसाक्षात्कारी, तद्ग्रहणस्वाभावत्वे सति प्रक्षीणप्रतिबन्धकत्वात्, यथा अपगततिमिरादिप्रतिबन्धं चक्षुर्ज्ञानं रूपसाक्षात्कारी ।
કોઈક વ્યક્તિને જગતના સર્વપદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ થાય છે, કારણ કે આત્મામાં અર્થગ્રહણ કરવાનો સ્વભાવ રહેલો છે. જે જેનો સ્વભાવ હોય, તેમાં જો કોઈ પ્રતિબંધક ન હોય, તો તે પોતાનું કાર્ય કરે જ. જેમ ચક્ષુનો રૂપને સાક્ષાત્કાર કરવાનો સ્વભાવ છે, પરંતુ તિમિર = મોતીયા સ્વરૂપ પ્રતિબંધકની હાજરીમાં રૂપનો સાક્ષાત્કાર થતો નથી, પણ તે નીકળી જાય તો રૂપનો સાક્ષાત્કાર યથાવસ્થિતરૂપે થાય છે. તે પ્રમાણે આત્માનો પદાર્થનું જ્ઞાન કરવાનો સ્વભાવ છે. (અન્યથા જ્ઞાન થાય જ નહીં) તો જ્ઞાનાવરણ સર્વથા દૂર થાય ત્યારે સર્વ પદાર્થોનું જ્ઞાન થાય જ.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
