________________
રરર
न्यायावतार 10
158
प्रमाणयन् केन वार्यते । तन्न पक्षद्वयेऽपि काचिद्विशेषोपलब्धिरिति। यथैवानन्तसहक्रमवर्तिपर्यायाध्यासितं वस्तु सर्वप्रमाणेषु प्रकाशते तथैवाभ्युपगन्तव्यम्, तथा चान्यस्याभावात् तदेव तद्गोचर इति स्थितम् ।। ____१९९. तथा सुगतमतानुसारिणामपि मध्ये २८३सौत्रान्तिकस्तावदस्य हेतोरसिद्धता
–૦ન્યાયરશ્મિ - તો પર્યાયથી ભિન્ન દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ નથી, કારણ કે પર્યાય રહિત છે, આકાશ પુષ્પની જેમ. આમ પર્યાયને વાસ્તવિક જણાવતા તેનું વારણ કોણ કરી શકે ? બન્ને પક્ષના તર્કો સમાન હોવાથી એકનો પણ નિદ્ભવ થઈ શકતો નથી. આમ અનંતા સહવર્તી પર્યાયો તથા ક્રમવર્તી પર્યાયોથી યુક્ત જ વસ્તુનો સર્વ પ્રમાણોવડે પ્રતિભાસ થાય છે, એટલે તો તેને તે સ્વરૂપે જ સ્વીકારવું જોઈએ. દ્રવ્ય-પર્યાય ઉભયનું અસ્તિત્વ હોવાના કારણે જ, સોનાનો ઘડો તોડતા સ્ત્રીને શોક થાય છે, મુકુટની ઉત્પત્તિ થતાં છોકરાને હર્ષ થાય છે અને પિતા તે વિષે મધ્યસ્થ રહે છે. માટે અનેકાન્તાત્મક વસ્તુ જ પ્રમાણના વિષય રૂપે છે એમ નિશ્ચિત થાય છે. આમ સાંખ્યદર્શનના અનુયાયીઓને પણ અનેકાન્ત સ્વીકાર્યા વિના છૂટકો નથી.
૦ (૧૯૯) બોદ્ધમતમાં અનેકાન્તાત્મકતા - સૌત્રાન્તિકમત ૦. બુદ્ધનું અનુસરણ કરનારા શિષ્યોના મુખ્ય ચાર ભેદો પડે છે. (૧) વૈભાષિક (૨) સૌત્રાન્તિક (૩) યોગાચાર (૪) માધ્યમિક. સૌત્રાન્તિકનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ આ પ્રમાણે છે:- જેના વડે તત્ત્વનો નિર્ણય થાય તેને સૂત્ર કહેવાય છે અને તેના પારને જેઓ પામેલા છે, જેઓ રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શના પરમાણુઓ તથા જ્ઞાન આ પાંચ જ તત્ત્વો છે અને દરેક ક્ષણે નાશ થવાના સ્વભાવવાળા છે, આ આગમવાક્યને અનુસરનારા છે, તેઓ સૌત્રાન્તિક કહેવાયેલા છે. આ સૌત્રાન્તિકો પણ અનેકાન્તની સિદ્ધિ માટે પ્રયુક્ત કરાયેલા હેતુમાં અસિદ્ધતા જણાવાની કુચેષ્ટા કરી શકે નહીં, અનેકાન્તાત્મક વસ્તુને સ્વીકાર કર્યા વિના તેમના પોતાના દર્શનની પણ વ્યવસ્થા થઈ શકતી નથી.
– ૩૫ર્થસંપ્રેક્ષ0– (२८३) सौत्रान्तिक इति । 'सूत्र अवमोचने' चुरादावदन्तः, ततः सूत्र्यते निर्णीयते तत्त्वमनेनेति स्वरान्तत्वादलि सूत्रमागमः तस्यायं सौत्रः, अन्तः परिनिष्ठा; यदाहुस्तद्वादिनः-प्रतिक्षणं विशरारवो रुपरसगन्धस्पर्शपरमाणवो ज्ञानं चेत्येव तत्त्वम् इति ततः सौत्रश्चासो अन्तश्च सौत्रान्तः, स विद्यते यस्य, अतोऽनेकस्वरात् (सि. हे. ७-२-६) इति इकः । यद्वा सूत्रान्तः प्रयोजनं प्रवर्तकं यस्य इति પ્રયોનનમ્ (શિ. હે. ૬-૪-૧૧૭) રૂતીમ્ |
– શાસ્ત્રસંનો— (158) "किं च, सौत्रान्तिकमत एकमेव कारणमपरापरसामग्र्यन्तःपातितयानेककार्याविद्यते, यथा
रूपरसगन्धादिसामग्रीगतं रूपमुपादानभावेन..... तदेवं नित्यस्यानित्यस्य च समानदोषत्वान्नित्यનિત્યોમચાક્રમેવ વસ્તુ માનિત વરમ્ " - ". સમુ. ટી. પૃ. ૩૬૬,૨૭૦ |
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
