________________
૨૨૧
છે
न्यायावतार - श्लो० २९ पक्षपातमन्तरेणैकस्य निह्नोतुमशक्यत्वात् । तथा सति विवर्त एव तात्त्विकः, द्रव्यं पुनरलीकमिति पर्यायपक्षपाती प्रसञ्जयन् दुनिषेधः स्यादिति । ___ १९७. अर्थत्थमभिदधीथा-द्रव्यं सर्वत्राव्यभिचरितरूपत्वात् सत्यम्, पर्यायाः पुनर्व्यभिचारिण इत्यसत्याः । तदयुक्तम्, यदि नाम द्रव्यमभेदरूपत्वात् सर्वत्रानुवर्तते, पर्यायास्तु भेदरूपत्वात् व्यवच्छिद्यन्ते, तथापि तत्सत्यम् इतरेऽलीका इति वक्तुं न पार्यते, न हि नीलं पीतरूपतां न बिभर्ति इत्येतावता तदसत्यम्, अतिप्रसङ्गात्, सर्वस्य पररूपपरिहारावस्थायितयालीकत्वप्राप्तेः।
१९८. अथ द्रव्यमेव पर्यायास्तदव्यतिरिक्तत्वात् तत्स्वरूपवत्, न सन्ति वा द्रव्यव्यतिरेकिण: पर्यायाः निःस्वभावत्वात् खपुष्पवत् इति प्रमाणयसि, तथा सति पर्याया एव द्रव्यं, तदव्यतिरिक्तत्वात् तत्स्वरूपवत्, नास्ति वा पर्यायव्यतिरिक्तं द्रव्यम् निष्पर्यायत्वात् आकाशकुसुमवदिति इतरोऽपि
–અન્યાયરશ્મિ - છો, તો પછી કોઈ (બૌદ્ધ) કહેશે કે પર્યાયો જ માત્ર તાત્વિક છે, દ્રવ્ય વિષયક બુદ્ધિ ભ્રાન્ત છે. આ પ્રમાણે પર્યાયના પક્ષપાતીઓ બોલે તો તેનો નિષેધ કરવા માટે તમે સમર્થ થઈ શકશો નહી. ' (૧૯૭) સાંખ્ય-દ્રવ્ય સર્વત્ર અવ્યભિચારી છે = એકસરખી રીતે તેની ઉપલબ્ધિ થાય છે તેથી તે સત્ય છે, જ્યારે પર્યાયો વ્યભિચારી છે - બદલાયા કરતા હોવાથી તેઓ અસત્ય છે, તેથી પર્યાયને સત્ય માનવાની તમારી શંકા અસ્થાને છે..
જેન- દ્રવ્ય તે અભેદ સ્વરૂપ હોવાથી સર્વત્ર અનુવર્તે છે = એક સરખું રહે છે અને પર્યાયો તો ભેદ સ્વરૂપ = ભિન્ન ભિન્ન હોવાથી એક-બીજાનો વ્યવચ્છેદ કરે છે, એટલા માત્રથી દ્રવ્ય સાચું છે અને પર્યાયો ખોટાં છે એવું કહી ન શકાય. નીલ, તે પીત નથી (પીતથી વ્યવચ્છિન્ન છે) એટલે કાંઈ નીલ અસત્ છે એવું ન કહેવાય, બાકી તો સર્વ વસ્તુ પરરૂપે અસતું જ હોય છે. ઘટ કે પટરૂપે અસતુ છે, પટ તે ઘટરૂપે અસત્ છે, એટલે બધા જ પરરૂપથી વ્યવચ્છિન્ન હોવાથી અસત્ થઈ જશે. જગતનો સર્વ વ્યવહાર લોપ થઈ જશે.
૦ પર્યાયોને દ્રવ્યથી અભિન્ન માનવાની શંકા-સમાધાન ૦ ' (૧૯૮) સાંખ્યઃ- પર્યાયો દ્રવ્ય સ્વરૂપ જ છે, કારણ કે તેનાથી તે અભિન્ન છે. જે જેનાથી અભિન્ન હોય તેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ હોતું નથી, જેમકે દ્રવ્યનું પોતાનું સ્વરૂપ, અથવા પર્યાયો દ્રવ્યથી ભિન્ન સ્વરૂપે ન હોઈ શકે, કારણ કે તે સ્વભાવથી રહિત છે. જેમ આકાશપુષ્પ તે સ્વભાવથી રહિત હોવાના કારણે તેનું અસ્તિત્વ નથી, પરંતુ માત્ર આકાશનું જ અસ્તિત્વ છે, તેમ પર્યાયો સ્વભાવથી રહિત હોવાના કારણે, દ્રવ્યથી ભિન્ન કાંઇ છે જ નહીં પર્યાયો તે દ્રવ્ય સ્વરૂપ જ છે.
જેન- આ પ્રમાણે કહેવા દ્વારા તમારું કાર્ય સરી જતું નથી. આમાં કોઈ વિનિગમક યુક્તિ ન હોવાથી આમ પણ કહી શકાય છે કે, દ્રવ્ય પર્યાય સ્વરૂપ જ છે, કારણ કે તેનાથી અભિન્ન છે. જે જેનાથી અભિન્ન હોય તેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ હોતું નથી, જેમ કે પર્યાયનો પોતાનો સ્વભાવ, અથવા,
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
