________________
ર૬૮
न्यायावतार 10 २३८. सांप्रतमेतेषामेव प्रत्येकमभिप्रायः कथ्यते-तत्र "शब्दो रूढितो यावन्तो ध्वनयः कस्मिंश्चिदर्थे प्रवर्तन्ते, यथा इन्द्रशक्रपुरन्दरादयः, तेषां सर्वेषामप्येकमर्थमभिप्रैति किल प्रतीतिवशात् यथा शब्दाव्यतिरेकोऽर्थस्य प्रतिपाद्यते तथैव तस्यैकत्वं वा नैकत्वं वा प्रतिपादनीयम्, न चेन्द्रशक्रपुरन्दरादयः पर्यायशब्दा विभिन्नार्थवाचितया कदाचन प्रतीयन्ते, तेभ्यः सर्वदैवैकाकार
-न्यायश्भि
० (२३८) २०४नयनुं नि३५४० શબ્દાદિ ત્રણે નયોની સમાન વક્તવ્યતાને જણાવ્યા બાદ, હવે પ્રત્યેકના લક્ષણને જણાવે છે. તેમાં પહેલા શબ્દનયનું નિરૂપણ કરે છે કોઈપણ વસ્તુમાં રૂઢિ દ્વારા પ્રચલિત જેટલા પણ શબ્દો છે, જેમકે શક્ર, ઈન્દ્ર, પુરન્દર વગેરે તે બધાનો પ્રતીતિવશાત્ એક જ અર્થ છે. જેમ અર્થનો શબ્દથી અભેદ પ્રતિપાદન કરાય છે. તે રીતે જ પદાર્થના એકત્વ અથવા અનેકત્વનું પણ પ્રતિપાદન કરવું જોઈએ. અર્થાત્, શબ્દથી અર્થનો અભેદ જણાવવા જે યુક્તિ આપી તે જ યુક્તિથી શબ્દ પ્રતિપાદ્ય અર્થનું એકત્વ અનેકત્વ સિદ્ધ કરવું. ઈન્દ્ર, શક, પુરંદર વગેરે પર્યાયવાચી શબ્દો ભિન્ન-ભિન્ન પદાર્થોને જણાવતા હોય, એવી ક્યારે પણ પ્રતીતિ થતી નથી. આ પર્યાયવાચી શબ્દો દ્વારા એકાકારક જ પરામર્શની ઉત્પત્તિ થાય છે અને બીજું એ કે, અખ્ખલિતપણે તેવા જ પ્રકારનો વ્યવહાર દેખાય છે. જેમ એક વ્યક્તિને ઈન્દ્ર શબ્દ કહ્યો અને અન્યને શક્ર, તો બન્નેની પ્રવૃત્તિ એક જ પદાર્થને ગ્રહણ કરવા માટે થાય છે. તેથી એમ નિશ્ચિત થયું કે, શબ્દનયની અપેક્ષાએ પર્યાયવાચી શબ્દોનો એક જ અર્થ છે, કારણ કે “જે અભિપ્રાયથી અર્થને કહેવાય તે શબ્દ” આ વ્યુત્પત્તિને આશ્રયીને આવું પ્રતિપાદન કરાયેલ છે અને પર્યાયશબ્દો એક જ અર્થના અભિપ્રાયથી પ્રયોજાય છે. અહીં આટલી વિશેષતા પણ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે, જેમ શબ્દનય પર્યાયવાચી શબ્દોનો એક
-शास्त्रसंलोक(173) "इच्छइ विसेसियतरं पच्चुप्पण्णं णओ सद्दो" - अनुयोग., आ.नि. गा. ७५७, विशेषा. गा.
२७१८ । "यथार्थाभिधानं शब्दः । आह च - विद्याद्यथार्थशब्दं विशेषितपदं तु शब्दनयम्" - तत्त्वार्थ.भा., हरि., सिद्ध. १३५। "
लिङ्गसंख्यासाधनादिव्यभिचारनिवृत्तिपः शब्दः" - सर्वार्थसि. १।३३ / "शपत्यर्थमाह्वयति प्रत्यायतीति शब्दः" - राजवा. १/३३ / "कालादिभेदेन ध्वनेरर्थभेदं प्रतिपद्यमानः, शब्दः । यथा बभूव भवति भविष्यति सुमेरुरित्यादिः।" - प्रमाणनय. ७/३२, ३३, जैनतर्कभा., स्या. मं.। "कालादिभेदतोऽर्थस्य भेदं यः प्रतिपादयेत्। सोऽत्र शब्दनयः शब्दप्रधानत्वादुदाहृतः।" . तत्त्वार्थश्लो. पृ. २७२, प्रमेयक. पृ. ६७८, सन्मति. टी. पृ. ३१२। "कालकारकलिङ्गानां
भेदाच्छब्दोऽर्थभेदकृत् ।" - लघी. का. ४४। (174) शब्दस्तु रूढितो यावन्तो ध्वनयः कस्मिंश्चिदर्थे प्रवर्तन्ते, यथा इन्द्रशक्रपुरन्दरादयः सुरपतौ,
तेषां सर्वेषामप्येकमर्थमभिप्रेति किल प्रतीतिवशाद् । यथा शब्दादव्यतिरेकोऽर्थस्य प्रतिपाद्यते तथैव तस्यैकत्वमनेकत्वं वा प्रतिपादनीयम्।.... एकार्थप्रतिपादनाभिप्रायेणैव पर्यायध्वनीनां प्रयोगात् . स्या. मं.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
