________________
३०५॥
180
न्यायावतार - श्लो० २९
२७१. तत्त्वचिन्तकाः पुनः प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धमनेकान्तात्मकं वस्तु दर्शयन्तो द्वेधा दर्शयेयुः, तद्यथा-विकलादेशेन सकलादेशेन वा । तत्र विकलादेशो नयाधीनः, सकलादेशः प्रमाणायत्तः । तथा हि-यदा मध्यस्थभावेनार्थित्ववशात् किंचिद्धर्मं प्रतिपिपादयिषवः शेषधर्मस्वीकरणनिराकरणविमुखया धिया वाचं प्रयुञ्जते तदा तत्त्वचिन्तका अपि लौकिकवत् संमुग्धाकारतयाचक्षते-यदुत जीवोऽस्ति कर्ता प्रमाता भोक्तेत्यादि, अतः संपूर्णवस्तुप्रतिपादनाभावाद् विकलादेशोऽभिधीयते, नयमतेन संभवद्धर्माणां दर्शनमात्रमित्यर्थः । यदा तु प्रमाणव्यापारमविकलं परामृश्य प्रतिपादयितुमभिप्रयन्ति, ४००तदाङ्गीकृतगुणप्रधानभावा अशेषधर्मसूचककथंचित्पर्यायस्याच्छब्द
न्यायरश्मि ०२७१ ... तत्पर्थितडीने माश्रयीने २००६ व्यवडा२... ० વસ્તુને પ્રતિપાદન કરનારા જો તત્ત્વચિંતકો હોય તો તેઓ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણથી પ્રસિદ્ધ અનેકાન્તાત્મક વસ્તુને બે પ્રકારે જણાવે છે - (૧) વિકલાદેશથી અથવા (૨) સકલાદેશથી. તેમાં વિકલાદેશ તે નયને આધીન છે અને સકલાદેશ પ્રમાણને આધીન છે. તે આ પ્રમાણે - જ્યારે મધ્યસ્થભાવથી અર્થીપણાને આશ્રયીને કોઈક ધર્મીને પ્રતિપાદન કરવાની ઈચ્છાવાળા, શેષ ધર્મના સ્વીકાર અને નિરાકરણથી વિમુખ એવી બુદ્ધિથી વચનનો પ્રયોગ કરે છે ત્યારે તત્ત્વચિંતકો પણ લૌકિક પુરુષોની જેમ સંમુગ્ધાકારવાળા थईन साम ४ छ , '®q , उता छ, प्रभात। छ, भोता छ' वगैरे . तेथी संपू वस्तुने પ્રતિપાદન ન કરતા હોવાના કારણે તે વિકલાદેશ કહેવાય છે, કેમ કે નયના અનુસાર તો સંભવિત ધર્મોનું જ પ્રતિપાદન કરાય છે.
જ્યારે અવિકલ એવા પ્રમાણના વ્યાપારનો વિચાર કરીને પ્રતિપાદન કરવા માટે પ્રયોક્તા ઈચ્છા કરે છે, ત્યારે અંગીકાર કરાયેલ વસ્તુના અનંતધર્મોને વિષે ગૌણ-પ્રધાનભાવ વડે અશેષ ધર્મોને
-अर्थसंप्रेक्षण(४००) अङ्गीकृतेत्यादि । अङ्गीकृता गुणप्रधानभावाभ्यामशेषाश्च ते धर्माश्च तेषां सूचकः, कथंचिच्छब्दः पर्यायो नामान्तरं यस्य स कथंचित्पर्यायः, स चासौ स्याच्छब्दश्च तेनालंकृतया ।।२९ ।।
-शास्त्रसंलोक(180) "तत्र प्रमाणप्रतिपन्नानन्तधर्मात्मकवस्तुनः कालादिभिरभेदवृत्तिप्राधान्यादभेदोपचाराद्वा यौगपद्येन
प्रतिपादकं वचः सकलादेशः। नयविषयीकृतस्य वस्तुधर्मस्य भेदवृत्तिप्राधान्याद् भेदोपचाराद् वा क्रमेणाभिधायकं वाक्यं विकलादेशः" - जैनतर्कभा. | प्रमाणनय. ४/४४, ४५। स्या. मं.। "तथा चोक्तम् - सकलादेशः प्रमाणाधीनो विकलादेशो नयाधीन इति" - सर्वार्थसि. १६ । “यत्र यदा यौगपद्यं तदा सकलादेशः। एकगुणमुखेनाशेषवस्तुरूपसंग्रहात् सकलादेशः। यदा तु क्रमं तदा विकलादेशः (पृ. १८०).... "निरंशस्यापि गुणभेदादंशकल्पना विकलादेशः..." राजवा. पृ. १८१। "सकलादेशो हि यौगपद्येनाशेषधर्मात्मकं वस्तु कालादिभिरभेदवृत्त्या प्रतिपादयति अभेदोपचारेण वा, तस्य प्रमाणाधीनत्वात् । विकलादेशस्तु क्रमेण भेदोपचारेण भेदप्राधान्येन वा। तत्त्वार्थश्लो. पृ. १३६, प्रमेयक. पृ. ६८२, सप्तभंगित.।
0
-
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
