________________
ર૬૭ )
न्यायावतार - श्लो० २९ निरभिधानार्थाभावात्, केवलं केचित् विशेषशब्दैः संकीर्त्यन्ते, केचित् सामान्यध्वनिभिरित्येतावान् विशेषः स्यात् । यदि वा सकलार्थवाचका विशेषध्वनयो न सन्तीति नास्त्यत्र प्रमाणम् । ततश्च सर्वेऽर्थो विद्यमानस्ववाचकाः, अर्थत्वात्, घटार्थवदिति प्रमाणात्; सर्वेषां स्ववाचकत्वेन पूर्वोक्तयुक्तेः शब्दादपार्थक्यसिद्धिः । तस्मान्न परमार्थतोऽर्थः शब्दाव्यतिरिक्तोऽस्ति, उपचारतः पुनलौकिकैरपर्यालोचितपरमार्थैर्व्यवह्रियते । असावप्यौपचारिकः शब्दात्मको वार्थः प्रतिक्षणभङ्गुरः स्वीकर्तव्यः, वर्णानां क्षणध्वंसिताप्रतीतेः, ऋजुसूत्रप्रतिपादितयुक्तिकलापाच्च ।।
-૦ચાયરશ્મિ - શબ્દથી ભિન્ન રૂપે પદાર્થની સિદ્ધિ ત્યાં થઈ જશે, તો પછી શબ્દથી અર્થ ભિન્ન છે, એમ માનવામાં શું વાંધો છે ?
ઉત્તર- પહેલી વાત તો એ જ છે કે, નામથી રહિત આ જગતમાં કોઈ પણ પદાર્થનું અસ્તિત્વ છે જ નહીં. માત્ર એટલો ફરક હોય છે કે, કોઈક પદાર્થો વિશેષ શબ્દથી કહેવાય છે, અને કેટલાક પદાર્થો સામાન્ય શબ્દ દ્વારા કહેવાય છે. અથવા તો “બધા પદાર્થોને કહેનાર વિશેષ શબ્દ નથી એ વાતમાં કોઈ પ્રમાણ જ નથી, ઉલટાનું બધા પદાર્થો પોત-પોતાના વાચક એવા શબ્દથી યુક્ત જ હોય છે, કારણ કે તે અર્થ છે. જેમ ઘટ સ્વરૂપ પદાર્થ તે પોતાના વાચક એવા ઘટ શબ્દથી યુક્ત હોય છે. તે પ્રમાણે અહીં પણ જાણવું. આ અનુમાન દ્વારા સર્વ પદાર્થોની સાથે વિશેષ વાચક શબ્દો જોડાયેલા જ છે અને પોત-પોતાના વાચક શબ્દની સાથે પૂર્વે કહેલ યુક્તિના અનુસારે અર્થની અભિન્નતા જ રહેલ છે. તેથી પારમાર્થિક રીતે અર્થ શબ્દથી ભિન્ન નથી, તો પણ લૌકિક પુરુષો કે જેમને પારમાર્થિક પદાર્થનો વિચાર કર્યો નથી, તેઓ ઉપચારથી અર્થનો શબ્દથી ભિન્ન રૂપે વ્યવહાર કરે છે.
ઔપચારિક રૂપે ભિન્ન રહેલો અર્થ અથવા શબ્દથી અભિન્ન એવો અર્થ હોય, તે દરેક ક્ષણે ક્ષણે નાશ થવાના સ્વભાવવાળો છે કારણ કે જે શબ્દો બોલાય છે તે શબ્દો બોલ્યા બાદ તેની પછીના ક્ષણે તરત જ નાશ થતાં પ્રતીત થાય છે અને જો શબ્દનો નાશ થતો હોય, તો પછી તેનાથી અભિન્ન એવા અર્થનો પણ નાશ થઈ જ જાય છે. વળી ઋજુસૂત્રનયમાં પદાર્થોની ક્ષણિકતા સિદ્ધ કરવા માટે જે યુક્તિઓ આપી, તે યુક્તિઓ દ્વારા પણ ક્ષણભંગુરતાની જ સિદ્ધિ થાય છે. આ પ્રમાણે શબ્દાદિ ત્રણે નયોની સમાન વક્તવ્યતા જે હતી તે જણાવી.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
