________________
વ ૨૬૦
ન્યાયાવતાર છે २५९. ३८१अथात्रानुमानबलेन व्यवहारक्षमसंपूर्णवस्तुनः साधनम्, एवं तर्हि भूतभाविपर्यायपरमाणुसाधनमपि क्रियताम्, विशेषाभावात् । तथा हि- यथा बाह्यत्वङ्मात्रप्रतिभासेऽपि सर्ववस्तूनां तावता व्यवहाराभावाद् मध्यभागादिसाधनेन संपूर्णानि तत्समर्थानि ३८२तानि साध्यन्ते, तथैव कियत्कालभाविघनाकारदर्शनेऽप्यनाद्यनन्तपरमाणुतादात्म्यव्यवस्थितशरीराणि तानि साध्यन्ताम्, तदभावेऽपि तेषामनुपपत्तेः । तथा हि- व्यवहारावतारिणो दर्शनयोग्यस्याद्यपर्यायस्य तावदतीतपर्यायानभ्युपगमे निर्हेतुकत्वम्, तत्र चोक्तो दोषः, तदुत्पादकादन्तरपर्यायेष्टौ
–૦નાયરશ્મિ - ૦ (૨૫૯) ઘટના અનુમાનથી પરમાણુની સિદ્ધિ ૦. વ્યવહારવાદી - સંપૂર્ણ પદાર્થ ભલે પ્રત્યક્ષ નથી, પરંતુ અમે અનુમાન દ્વારા તેને સિદ્ધ કરીએ છીએ. તે આ પ્રમાણેઃ- સમા | સાંશ, માત્વી | આ વસ્તુનો આ આગળનો ભાગ, સાંશ છે, આગળનો ભાગ હોવાથી, પૂર્વે જોયેલ આગળના ભાગની જેમ [અહીં હેતુ અર્વાભાગ છે, ભાગ માત્ર નથી. તેથી તમે ઘડાના ટુકડાઓની સાથે વ્યભિચાર બતાવી ન શકો, કારણ કે ઘડાના ઠીકરા તે તો ભાગ જ છે, અર્વાભાગ નહીં. આ અનુમાનના બળે અમે વ્યવહાર ઉપયોગી સંપૂર્ણ વસ્તુની સિદ્ધિ કરશું.
સ્યાદ્વાદી- જો આ પ્રમાણે અનુમાન દ્વારા સંપૂર્ણ વસ્તુની સિદ્ધિ થઈ શકતી હોય તો પછી ભૂતભાવિપર્યાયો અને પરમાણુઓની સિદ્ધિ પણ સ્વીકાર કરી લો, કારણ કે બન્ને સ્થાન સમાન જ છે. તે આ પ્રમાણે - જેમ બાહ્ય ઉપરના ભાગનો પ્રતિભાસ હોવા છતાં પણ તેટલા માત્રથી વ્યવહારની સિદ્ધિ ન થતી હોવાથી, તેના મધ્યભાગ વગેરેને અનુમાનથી સિદ્ધ કરવા દ્વારા તે સંપૂર્ણ અને વ્યવહારમાં સમર્થ છે એમ સિદ્ધ કરાય છે, તે જ પ્રમાણે અમુક સમય સુધી રહેવાવાળા, સ્થૂલાકારક પદાર્થને જોઈને પણ તેને પરમાણુસમૂહરૂપ જ સિદ્ધ કરો, કારણકે જો તેને અનાદિ-અનંતકાલીન પરમાણુઓની સાથે તાદાભ્ય સ્વીકારવામાં ન આવે, તો પછી સ્થલ પદાર્થની ઉત્પત્તિ જ થઈ ન શકે. તે સ્થૂલ પદાર્થની ઉત્પત્તિ શા માટે ન થાય તે જણાવતા કહે છે કે, વ્યવહારમાં આવતા, જોવાને યોગ્ય એવા આદ્ય પર્યાયની પહેલા રહેનારા અતીત પર્યાયોને સ્વીકાર કરવામાં ન આવે, તો પછી તે આદ્યપર્યાયનું કોઈ કારણ ન હોવાથી, તેની ઉત્પત્તિ નિર્દેતુક માનવી પડશે અને જે પદાર્થ નિર્દેતુક હોય, તેનું કાં તો નિત્ય
–૦૩૫ર્થસંપ્રેક્ષM0– (३८१) अथानुमानबलेनेति । तथा हि-अर्वाग्भागः सांशः, अर्वाग्भागत्वात्, संप्रतिपन्नार्वाग्भागवत् । न च वाच्यं यद्यर्वाग्भागदर्शनेनावयवी साध्यन्ते, तर्हि घटशकलमात्रस्यापि सांशत्वसिद्धिः प्राप्नोति, यतो घटशकलं भागमात्रं न त्वर्वाग्भाग इति कथं तेन व्यभिचारः ? । (३८२) तानीति | वस्तूनि (३८३) आद्यपर्यायस्येति । वार्तमानिकस्य, तत्र चोक्तो दोष इति ।
नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वा हेतोरन्यानपेक्षणात् । अपेक्षातो हि भावानां कादाचित्कत्वसंभवः ।। इति ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
