________________
२५९०
न्यायावतार - श्लो० २९ वक्रपरित्यागाद्वर्तमानक्षणविवर्ति वस्तुनो रूपं सूत्रयति निष्टङ्कितं दर्शयतीति ऋजुसूत्रः । तथा हि-अस्याभिप्राय:- अतीतस्य विनष्टत्वात् अनागतस्यालब्धात्मलाभत्वात् खरविषाणादिभ्योऽविशिष्यमाणतया सकलशक्तिविरहरूपत्वान्नार्थक्रियानिर्वर्तनक्षमत्वम्, अर्थक्रियाक्षमं च वस्तु, तदभावान्न तयोर्वस्तुत्वमिति, वर्तमानक्षणालिङ्गितं च पुनर्वस्तुरूपं समस्तार्थक्रियासु व्याप्रियते इति तदेव पारमार्थिकम् । तदपि च निरंशमभ्युपगन्तव्यम्, अंशव्याप्तेर्युक्तिरिक्तत्वाद्, एकस्यानेकस्वभावतामन्तरेणानेकस्वावयवव्यापनायोगात् । अनेकस्वभावतैवास्त्विति चेन्न विरोधाघ्रातत्वात् । तथा हि-यद्येकः स्वभावः कथमनेकः अनेकश्चेत् कथमेकः ? एकानेकयोः
–૦નાયરશ્મિ –
રહેવાવાળી વસ્તુના સ્વરૂપને જે સૂત્રિત કરે છે, સ્પષ્ટ સ્વરૂપે જણાવે છે, તે ઋજુસૂત્રનય કહેવાય છે. ઋજુસૂત્રનયવાદીનો આ અભિપ્રાય છે- અતીત વસ્તુ નાશ થઈ ગઈ છે અને ભવિષ્યકાલીન પદાર્થે પોતાનું અસ્તિત્વ હજી સુધી મેળવ્યું નથી. અતીત-અનાગત પદાર્થો ગધેડાના શિંગડાની સમાન જ અસતું હોવાથી સકલશક્તિથી રહિત છે. જે પદાર્થ સકલશક્તિથી રહિત હોય તે કોઈપણ પ્રકારની અર્થક્રિયા કરવા માટે સમર્થ બની શકતો નથી. અર્થક્રિયા અસમર્થ પદાર્થ વસ્તુ = સત્ સ્વરૂપતાને પ્રાપ્ત કરી શકતી નથી, કારણ કે અર્થક્રિયા કરવી તે જ સત્ત્વનું લક્ષણ છે, માટે અતીત - અનાગત પદાર્થો વસ્તુસ્વરૂપ થતાં નથી. વળી વર્તમાન ક્ષણથી વિશિષ્ટ એવો પદાર્થ સમસ્ત કાર્યોમાં વ્યાપાર કરતો હોવાથી, તે જ પારમાર્થિક સત્ છે. આ વર્તમાનક્ષણ વિશિષ્ટ વસ્તુ પણ નિરંશ સ્વીકારવી જોઈએ, કારણ કે અંશોમાં રહેવાપણું તે યુક્તિથી રહિત વચન છે, કેમ કે એક જ પદાર્થમાં અનેક સ્વભાવ સ્વીકાર કર્યા વિના અનેક એવા પોતાના અવયવોમાં વૃત્તિ ઘટી શકતી નથી.
શંકા- નિરંશ એવી વસ્તુને સ્વીકાર કરવા કરતા, અનેક સ્વભાવથી યુક્ત એવી વસ્તુ પોતાના અવયવોમાં રહે છે, એમ માનવામાં શું વાંધો છે?
સમાધાનઃ- આમ સ્વીકારવામાં શું વાંધો છે એમ નહીં, પણ ઘણો વાંધો છે. આ એકમાં અનેક સ્વભાવની સ્વીકૃતિ તે વિરોધથી યુક્ત છે. તે આ પ્રમાણેઃ- જો પદાર્થનો સ્વભાવ એક હોય, તો પછી
- शास्त्रसंलोकविशेषा. गा. २७१८ । “सतां साम्प्रतानामर्थानामभिधानपरिज्ञानमृजुसूत्रः" - तत्त्वार्थ. भा., हरि. सिद्ध. १३५। "ऋजुं प्रगुणं सूत्रयति तन्त्रयत इति ऋजुसूत्रः" - सर्वार्थसि. १।३३, धवला टी. पृ. ८६ । "सूत्रपातवद् ऋजुसूत्रः" ऋजुसूत्रं क्षणध्वंसि वस्तुसत्सूत्रयेदृजु। प्राधान्येन गुणीभावाद् द्रव्यस्यानर्पणात् सतः। - तत्त्वार्थश्लो. पृ. २७१, प्रमेयक. पृ. ६७८, सन्मति. टी. पृ. ३११।
"ऋजुसूत्रस्य पर्यायः प्रधानं चित्रसंविदः..." - लघी. का. ४३। (172) "ऋजुसूत्रः पुनरिदं मन्यते - वर्तमानक्षणविवर्येव वस्तुरूपम्। नातीतमनागतं च। अतीतस्य
विनष्टत्वाद्, अनागतस्यालब्धात्मलाभत्वात् खरविषाणादिभ्योऽविशिष्यमाणतया सकलशक्तिविरहरूपत्वात् नार्थक्रियानिर्वर्तनक्षमत्वम्। तदभावाच्च न वस्तुत्वं.... ते एव स्वलक्षणम्, न स्थूलतां धारयत्पारमार्थिकमिति" - स्या. मं./
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
