________________
ર૬૮
न्यायावतार 0 नेतरस्य । न हि सामान्यमनादिनिधनमेकं संग्रहाभिमतं प्रमाणभूमिः, तथानुभवाभावात्, सर्वस्य सर्वदर्शित्वप्रसङ्गाच्च । नापि विशेषाः परमाणुलक्षणाः क्षणक्षयिणः प्रमाणगोचरः, तथा प्रवृत्तेरभावात् । तस्मादिदमेव निखिललोकाबाधितं प्रमाणप्रसिद्ध कियत्कालभाविस्थूरतामाबिभ्राणमुदकाहरणाद्यर्थक्रियानिर्वर्तनक्षम घटादिकं च वस्तुरूपं पारमार्थिकमस्तु, पूर्वोत्तरकालभावितत्पर्यायपर्यालोचना पुनरज्यायसी, तत्र प्रमाणप्रसराभावात्, प्रमाणमन्तरेण च विचारस्य कर्तुमशक्यत्वात्, अवस्तुत्वाच्च तेषां किं तद्गोचरपर्यालोचनेन? तथा हि-पूर्वोत्तरकालभाविनो द्रव्यविवर्ताः क्षणक्षयिपरमाणुलक्षणा वा विशेषा न कंचन लोकव्यवहारमुपरचयन्ति, तन्न ते वस्तुरूपाः, लोकव्यवहारोपयोगिनामेव वस्तुत्वात् इति व्यवहार ।। २३१. सांप्रतं ऋजुसूत्राभिप्रायः कथ्यते-तत्र 'ऋजुप्रगुणमकुटिलमतीतानागत
–૦નાયરશ્મિ – જો પ્રમાણના વિષય તરીકે સ્વીકારવામાં આવે, તો પછી તે સર્વત્ર એક સરખું હોવાના કારણે સર્વવ્યક્તિઓ સર્વદશ થઈ જવાની આપત્તિ આવે છે. વળી ક્ષણમાં નાશ થવાના સ્વભાવવાળા, પરમાણુ સ્વરૂપ વિશેષો પણ પ્રમાણના વિષયરૂપે થતા નથી, કારણ કે પરમાણુ અતીન્દ્રિય હોવાથી તેના વિષે અર્વાગ્દષ્ટિવાળા જીવોની પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી. તેથી આ લોકમાં અબાધિત, પ્રમાણથી પ્રસિદ્ધ, કેટલાક કાળ સુધી રહેનાર, સ્થૂલતાને ધારણ કરતા, પાણી લાવવું વગેરે અર્થક્રિયાને કરનારા ઘટાદિ પદાર્થોને જ પારમાર્થિક = સાચા સ્વીકારવા જોઈએ, પરંતુ તે ઘટાદિ વસ્તુના પૂર્વોત્તરકાળભાવી પર્યાયોને વિષે વિચારણા કરવી યોગ્ય નથી, કારણ કે પૂર્વોત્તર કાળભાવી પર્યાયોને વિષે પ્રમાણની પ્રવૃત્તિ જ થતી નથી અને પ્રમાણ વિના વસ્તુ વિષયક વિચારણા પણ થઈ શકતી નથી. વળી આ પૂર્વોત્તરકાળ-ભાવી પર્યાયો આકાશપુષ્પ વગેરેની જેમ અવસ્તુ = અસતુ છે તો પછી તેવા પદાર્થ અંગે વિચારણા કરવાથી શું ફાયદો થવાનો ? વ્યવહારનયવાદીઓ જ કહે છે કે પૂર્વોત્તરકાળભાવી દ્રવ્યના પર્યાયો અથવા ક્ષણમાં નાશ પામવાના સ્વભાવવાળા પરમાણુ સ્વરૂપ વિશેષો, કોઈપણ લોક વ્યવહારને વિષે ઉપયોગી ન હોવાથી અવસ્તુ છે. જે લોકવ્યવહારમાં ઉપયોગી હોય તે જ વસ્તુ છે માટે ઘટાદિ જ પારમાર્થિક સત્ પદાર્થો છે, તેમ જાણવું જોઈએ. વ્યવહારનયવાદી મતનો સંગ્રહ શ્લોકાર્થસત્તા સામાન્ય જેવા અને પ્રત્યેક વસ્તુમાં રહેલા એવા અવાજોર ઘટવાદિ સામાન્યથી યુક્ત પદાર્થો માટે જ વ્યવહારનય લોકોને પ્રવૃત્તિ કરાવે છે, કેમકે લોકમાં પ્રતીતિ પણ તેવી જ થાય છે.
૦ (૨૩૧) ઋજુસૂત્રનયનું નિરૂપણ ૦ વ્યવહારનયની વક્તવ્યતા પૂર્ણ થયા બાદ હવે ઋજૂસૂત્રનયનું સ્વરૂપ જણાવે છે:- ઋજુ એટલે સરળ, કુટિલતાથી રહિત, અતીત અને અનાગત સ્વરૂપ વક્રતાના ત્યાગ પૂર્વક, વર્તમાન ક્ષણમાં
– શસ્ત્રસંનો— (171) "વર્તમાનસરથાપિ પર્યાયમાત્ર પ્રાધાન્યતઃ સૂત્રયન્નભિપ્રાય #yત્ર" - પ્રમાનિય. ૭/ર૬,
જૈનતા .. "પદવુપન્નારી ઉષ્ણુસુaો જીવવિદી મુનેગલ્લો * - *નુયોગ, સા.જિ. IT. ૭૬૭,
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
