________________
દર૬૦
O
न्यायावतार 10 परस्परपरिहारेणावस्थानात्, तस्मात् स्वरूपनिमग्नाः परमाणव एव परस्परोपसर्पणद्वारेण कथंचिन्निचयरूपतामापन्ना निखिलकार्येषु व्यापारभाज इति ते एव स्वलक्षणम् न स्थूरतां धारयत्पारमार्थिकमिति ।
२३२. किं च प्रमाणतोऽर्थव्यवस्था, न च प्रमाणं ३४°देशकालव्याप्तिग्रहणे किंचन प्रवर्तते, ३४१सर्वप्रमाणानां वर्तमानप्रकाशक्षमत्वात् । तथा हि-प्रत्यक्षं तावद्रूपालोकमनस्कारचक्षुर्लक्षणकारणचतुष्टयाल्लब्धसत्ताकं वर्तमानक्षणे एव प्रकाशते, अतीतवय॑त्क्षण
૦ન્યાયરશ્મિ - અનેક કેવી રીતે થઈ શકે ? અને જો અનેક સ્વભાવ હોય, તો એક કેવી રીતે હોઈ શકે ? એક અને અનેક તે બન્ને એક-બીજાને છોડીને રહેનારા તત્ત્વ છે, માટે એકમાં અનેક સ્વભાવ સ્વીકાર ન કરી શકાય. તેથી પોતાના સ્વરૂપમાં જ મગ્ન રહેલા એવા પરમાણુઓ, એક-બીજાની બાજુમાં આવવા દ્વારા કથંચિદુ સમૂહપણાને પ્રાપ્ત કરેલા, સર્વકાર્યોમાં વ્યાપાર કરે છે, તેથી તે જ સ્વલક્ષણ = પારમાર્થિક પદાર્થ છે, પરંતુ સ્થૂલતાને ધારણ કરવાવાળા પારમાર્થિક પદાર્થો નથી.
૦ પ્રમાણ દ્વારા દેશ-કાળ વ્યાપ્તિને ગ્રહણ કરવાનો અભાવ ૦ (૨૩૨) વળી બીજું એ કે, પદાર્થની વ્યવસ્થા પ્રમાણ દ્વારા થાય છે અને પ્રમાણ દેશ અને કાળની વ્યાપ્તિને ગ્રહણ કરવા માટે વ્યાપાર કરતો નથી. એક વસ્તુનું અનેક અવયવોમાં રહેવું તેને દેશવ્યાપ્તિ કહેવાય છે, આને જ અન્ય લોકો સ્થૂલપણું કહે છે. તથા એક જ પદાર્થનું અનેક ક્ષણોમાં રહેવું તે કાળવ્યાપ્તિ કહેવાય છે. આના દ્વારા જ સ્થિરપણાનો વ્યવહાર થાય છે. આમાંથી કાળવ્યાપ્તિ અનંતર હોવાના કારણે સંનિહિત હોવાથી, અથવા કોઈપણ રીતે અર્થને જણાવવો છે, તેથી પહેલા તેને દૂષિત કરે છે. - જેટલા પણ પ્રમાણો છે, તે સર્વે વર્તમાન ક્ષણમાં રહેનાર પદાર્થને જ જણાવે છે. આનો તાત્પર્ય આ પ્રમાણે કે, પરિચ્છેદક (જણાવનાર) એવા પ્રત્યક્ષ પ્રમાણની ઉત્પત્તિ, રૂપ, આલોક, મનસ્કાર અને ચક્ષુ આ ચાર કારણો દ્વારા થાય છે. વળી તે વર્તમાન ક્ષણમાં જ રહેલા પદાર્થને પ્રકાશ કરે છે, કારણ કે અતીત અને ભવિષ્યકાલીન પદાર્થો નષ્ટ થયેલા અને ઉત્પન્ન થયેલ ન હોવાથી ત્યાં તેઓનું સંનિધાન જ નથી. જો વિદ્યમાન જ ન હોય તો તેનો પ્રકાશ શી રીતે થઈ શકે ? વળી જે સમયે
–૦૩૫ર્થસપ્રેક્ષા— (३४०) देशकालव्याप्तीति । एकस्यानेकावयवव्याप्तिर्देशव्याप्तिः, एतावता स्थूरत्वमुक्तम्, एकस्यानेकक्षणव्याप्तिः कालव्याप्तिः, अनेन तु स्थिरत्वमभिहितम् । तत्र कालव्याप्तेरनन्तरत्वेन संनिहितत्वाद् यथाकथंचिदर्थप्रकाशस्य वा विवक्षितत्वात् । (३४१) सर्वप्रमाणानामित्यादिना तावत् कालव्याप्ति दूषयितुमारभते-वर्तमानप्रकाशरूपत्वादिति । वर्तमानः पूर्वापरसमयविविक्तः, प्रकाशः परिच्छेदो रूपं येषां प्रमाणानां तेषां प्रमाणानां तेषां भावस्तत्त्वं तस्मात् । इदमत्र हृदयम्-परिच्छेदकं हि प्रमाणमेकक्षणवर्येव, ततस्तेन परिच्छिद्यमानोऽर्थोऽपि स्वैकक्षणवर्येव परिच्छेत्तव्यः, न पूर्वापरक्षणवर्ती, तस्य परिच्छेदकप्रमाणकालेऽभावात्, तत्काले च परिच्छेदकप्रमाणस्यासत्त्वादिति ।
30
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
