________________
२४३०
न्यायावतार - श्लो० २९
२२०. ३२८अनेन ३२९संशयविरोधानवस्थावैयाधिकरण्यासंभवादिदूषणानि निर्मूलकमिथ्याविकल्पोत्थापितानि प्रतिभासमुद्गरनिपातनिर्दलितमस्तकत्वान्न जीवितुमुत्सहन्ते इति । तस्मादसिद्धतादिदोषादिना कृतोऽयं तथाप्रतिभासलक्षणो हेतुरनेकान्तगोचरतां प्रमाणस्य
-न्यायरश्मि
० (२२०) संशया होषोनु नि२४२५० આના દ્વારા જે લોકો એમ કહે છે કે, “જો અનેકાન્ત સ્વીકાર કરશો તો પછી તમારે સંશયાદિ દોષો આવશે, તે સ્વીકાર કરવા તેના કરતા અનેકાન્તને જ છોડી દો' તે દોષો આ પ્રમાણે જાણવા
(૧) સંશય:- વસ્તુને તમે નિત્ય - અનિત્ય વગેરે અનેક ધર્મોથી યુક્ત છે એમ સ્વીકારી, તેથી આ વસ્તુ નિત્ય છે કે અનિત્ય, એ પ્રમાણે કોઈનો પણ નિશ્ચયપૂર્વક નિર્ણય ન થતો હોવાના કારણે, દોલાયમાન અવસ્થા હોવાથી “સ્થાણુ વા પુરુષો વા'ની જેમ હંમેશા સંશયથી યુક્ત જ રહેશે. (૨) વિરોધઃ- નિત્યાનિત્ય એવા પદાર્થને સ્વીકાર કરતા જે વસ્તુ નિત્ય છે, તે જ વસ્તુને અનિત્યરૂપે સ્વીકારતા વિરોધ આવશે, કારણ કે નિત્ય અને અનિત્ય તે બન્ને એક-બીજાને છોડીને રહેનારા ધર્મો છે, એટલે જ્યાં નિત્ય હોય ત્યાં અનિત્ય ન હોય અને જ્યાં અનિત્ય હોય ત્યાં નિત્ય ન હોય અને જો નિત્ય તે અનિત્ય સ્વરૂપથી તથા અનિત્ય તે નિત્યના સ્વરૂપથી રહેતા હોય, તો પછી નિત્ય અને અનિત્યમાં કોઈપણ વિશેષતા ન રહેવાથી પ્રતિનિયત વ્યવહારનો ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિ આવશે.
-अर्थसंप्रेक्षण(३२८) अनेनेति । प्रमाणनिर्णीतेऽविसंवादेन । (३२९) संशयविरोधानवस्थावैयधिकरण्यासंभवादिति । नित्यानित्याद्यनेकधर्मकत्वे वस्तुनोऽभ्युपगम्यमाने नित्यवस्तुनोऽभ्युपगम्यमाने नित्यमिदं वस्त्वनित्यं चेत्येकस्यावधारणद्वारेण निर्णीतेरभावात् संशयः । तथा यदेव वस्तु नित्यं तदेवानित्यमिति विरोधः, नित्यानित्ययोः परस्परपरिहारेणावस्थानात् । यदि पुनर्नित्यमनित्यात्मना, अनित्यं नित्यरूपतया व्यवस्थितं स्यात्; तदा नित्यानित्यत्वयोरविशेषात् प्रतिनियतव्यवहारोच्छेदः । तथा येनांशेन नित्यं तेनांशेन किं नित्यमेव, आहोस्वित् तेनाप्यंशेन नित्यमनित्यं वेति । तत्राद्यपक्षे अनेकान्तक्षतिः । द्वितीयपक्षे पुनरपि येनांशेन नित्यं तेनांशेन किं नित्यमेव, आहोस्वित् तेनापि नित्यमनित्यं वेति अनवस्था । एवमनित्यपक्षेऽपि सर्वमेतद् भावनीयम् । तथा भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तयोः शब्दयोरेकस्मिन्नर्थे वृत्तिः सामानाधिकरण्यम् । यथा नीलोत्पलमित्यत्र एकस्मिन् उत्पलद्रव्ये नीलगुणं निमित्तीकृत्य नीलशब्दः प्रवर्तते, उत्पलत्वजातिं चाश्रित्योत्पलशब्दः, ततो भवति नीलोत्पलशब्दयोर्भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तयोरेकस्मिन्नर्थे वृत्तत्वात् सामानाधिकरण्यम् । अत्र तु नित्यत्वानित्यत्वादिधर्माणां द्रव्यादभेदेऽभ्युपगम्यमाने यदेव नीलधर्मात्मकं वस्तु नीलशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं तदेव सदृशपरिणामलक्षणोत्पलत्वजात्यात्मकत्वमुत्पलशब्दस्यापि प्रवृत्तिनिमित्तम् । तन्नानेकान्ताभ्युपगमेऽभिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्वात् सामानाधिकरण्यलक्षणं घटते, तदभावाच्च वैयधिकरण्यमिति । तथासंभवोऽपि, संशयविरोधाद्युक्तयुक्तेः, एकस्य वस्तुनो नित्यानित्याद्यनेकधर्मालिङ्गितत्वाभावात्, अतो न नित्यमनित्यं च तदेव वस्तु भवति इति । आदिशब्दात् प्रत्यक्षादिबाधापरिग्रहः।।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
