________________
Q१९०
न्यायावतार 0 सर्ववस्तुधर्माणां वस्तुतोऽनेकान्तप्रतिबद्धत्वादिति । तस्मादमी सर्व एव हेतवः सन्तोऽनेकान्तमन्तरेण नोपपद्यन्ते, इति तमेव प्रतिपादयितुमीशते । विमूढबुद्धिभिः पुनः विपक्षसाधनार्थमुपन्यस्यमाना विवक्षयासिद्धविरुद्धानेकान्तिकतामाबिभ्रतीति स्थितम् ।। २३ ।। १७५. तदेवं हेत्वाभासान् प्रतिपाद्य दृष्टान्तलक्षणव्युदस्तान् दृष्टान्ताभासानाह
साधर्म्यणात्र दृष्टान्तदोषा न्यायविदीरिताः ।
अपलक्षणहेतूत्थाः साध्यादिविकलादयः ।। २४ ।। साधनं साध्याक्रान्तमुपदर्शयितुमभिप्रेतं यस्मिंस्तत् साधर्म्यम् तेन, अत्र व्यतिकरे, दूष्यन्त इति दोषाः, दृष्टान्ता एव दोषाः दृष्टान्तदोषाः, दृष्टान्ताभासा इत्यर्थः, न्यायविदीरिता विद्वद्भिर्गदिताः | साध्यं गम्यम्, आदिशब्दात् साधनोभयपरिग्रहः, तद्विकलास्तच्छून्याः, आदिशब्दात् संदिग्धसाध्यसाधनोभयधर्मा गृह्यन्ते । किंभूता एते इत्याह-अपगतं लक्षणं येभ्यस्ते
–૦ન્યાયરશ્મિ – છે, કેમ કે સર્વ પદાર્થોના ધર્મો વસ્તુતઃ અનેકાન્તની સાથે વ્યાપ્તિ ધરાવનારા છે. તેથી આ સત્ત્વાદિ સર્વ હતુઓ, જો સતું હોય તો અનેકાન્ત વિના ઘટી શકતા ન હોવાથી તેઓ અનેકાન્તની જ સિદ્ધિ કરે છે, છતાં પણ વિમૂઢબુદ્ધિવાળા જીવો વડે, તેનાથી વિપક્ષભૂત એવા એકાન્તની સિદ્ધિ કરવા માટે ઉપન્યાસ કરતા સર્વ હતુઓ, વિવક્ષા પ્રમાણે (અર્થાત્ તેમાં બધા જ દોષો છે, જે રીતે વિવક્ષા કરીયે તે દોષ આવે એટલે) અસિદ્ધ, વિરૂદ્ધ અને અનૈકાન્તિકતાને ધારણ કરે છે એમ નિશ્ચિત થયું. (૨૩)
૦ સાધર્મદષ્ટાંતાભાસનું લક્ષણ અને પ્રકારો ૦. ૧૭૫ આ પ્રમાણે હેત્વાભાસોનું પ્રતિપાદન કરીને, હવે દૃષ્ટાંતના લક્ષણથી રહિત એવા દૃષ્ટાંતાભાસોને ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે.
શ્લોકાઈ- જેમાં હેતુના લક્ષણ નથી રહેલા તેવા હેત્વાભાસોમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા અને જે સાધ્ય વગેરે થી રહિત રૂપે છે, તેને વિદ્વાનો સાધર્મેદષ્ટાંતાભાસ કહે છે. (૨૪)
વિવેચનઃ- હવે પ્રસ્તુતમાં દૃષ્ટાંતાભાસનું લક્ષણ જણાવે છે. જેમાં હેતુ સાધ્યથી યુક્ત છે એમ બતાવવું ઈષ્ટ છે, તેને સાધર્મ કહેવાય છે. સાધર્મને આશ્રયીને સાધ્ય, હેત કે ઉભયથી રહિત હોય કે, જેમાં સાધ્ય, હેતુ કે ઉભયની શંકા હોય એવા જે દૃષ્ટાંતરૂપી દોષો હોય તેને સાધમ્મદષ્ટાંતાભાસ કહેવાય છે. હેતુના લક્ષણથી રહિત એવા હેતુથી આ દોષોની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ વિશેષણ પ્રાયિક છે, એટલે ક્યારેક-ક્યારેક રહેવાવાળું છે, પરંતુ સાર્વત્રિક વિશેષણ નથી, કારણ કે કોઈકવાર હેતુ સદ્ હોવા છતાં, વક્તાના દોષથી દૃષ્ટાંતાભાસની સંભાવના રહે છે. જેમકે શબ્દો નિત્યાનિત્ય શ્રીવત્વીત, ઘટવ શબ્દ નિત્યાનિત્ય છે, કારણ કે શ્રવણ ઈન્દ્રિયનો વિષય છે, ઘટની જેમ. અહીં યદ્યપિ શબ્દ રૂપ પક્ષમાં, નિત્યાનિત્યની સિદ્ધિ કરવા માટે, ઉપન્યાસ કરેલ શ્રાવણત્વ હેતુ, સહેતુ છે. તેના દ્વારા સાધ્યની સિદ્ધિ થાય છે, છતાં પણ વક્તાએ દૃષ્ટાંત માત્ર ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષના વિષયરૂપે
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
