________________
ર૦૭
न्यायावतार - श्लो. २७ इति हेतुद्वारेण तथा केवलं यत् प्रकाशते इति स्वरूपतो निरूप्याधुना कार्यद्वारेण निरुपयन्नाह-सकलार्थात्मनां समस्तवस्तुरूपाणां सततप्रतिभासनम्-अनवरतप्रकाशनं सकलार्थात्मसततप्रतिभासनमिति, प्रतिभास्यतेऽनेनेति प्रतिभासनं, आत्मनो धर्मरूपतया भेदवद्विवक्षितं ज्ञानमिति यावत् । अस्य च पारमार्थिकत्वम्, निरुपचरितशब्दार्थोपपत्तेः । तथा हि- अक्षशब्दो जीवपर्यायस्ततश्चाक्षं प्रति वर्तते इति प्रत्यक्षम्, यत्रात्मनः साक्षाद् व्यापारः, व्यावहारिकं पुनरिन्द्रियव्यवहितात्मव्यापारसंपाद्यत्वात् परमार्थतः परोक्षमेव, धूमादग्निज्ञानवत्, तिरोधानाविशेषात् । ___ १८६. ननु च प्रसिद्ध लक्ष्यमनूद्याप्रसिद्ध लक्षणं विधीयते, सर्वत्रायं न्यायः, अप्रसिद्ध पुनर्लक्ष्ये लक्षणमभिधीयमानमम्बरारविन्दिनीकुसुमलक्षणवन्निर्गोचरतां यायात्, तदिदं स्वरूपतोऽप्रसाध्य लक्षणमभिदधानस्य कोऽभिप्रायः इति । अत्रोच्यते-ये ये २७२मिथ्यावलेपाध्मातान्तःकरणाः प्रमाणप्रसिद्धमप्यदा प्रति विप्रतिपद्यन्ते, तेषां धान्ध्यीकृतबुद्धित्वादवधारणीयतामनेन दर्शयति । किमस्य प्रतिपादकं प्रमाणमिति चेत्, एते ब्रूमः-समस्ति समस्तवस्तुविचारगोचरं विशददर्शनम्, तद्गोचरानुमानप्रवृत्तेः । इह यद्यद् गोचरमनुमानं
-૦ન્યાયરશ્મિ - રહેલો નથી. ઇન્દ્રિયોના વ્યાપારથી વ્યવહિત એવા આત્માના વ્યાપારથી વ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ થાય છે. જેમ ધૂમ દ્વારા થતું અગ્નિનું જ્ઞાન, ધૂમ રૂપ લિંગના જ્ઞાનથી થતું હોવાના કારણે પરોક્ષ કહેવાય છે, તેમ આત્મા દ્વારા થતું પદાર્થનું જ્ઞાન, ઈન્દ્રિય દ્વારા વ્યવહિત થતું હોવાના કારણે વાસ્તવિક રીતે પરોક્ષ જ છે. તિરોધાનપણું (વ્યવહિતપણું) બન્ને જગ્યાએ સમાન રૂપે રહેલું છે, પરંતુ લોકમાં તેવો વ્યવહાર ચાલતો હોવાથી સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે.
(૧૮૬) શંકા- જે વસ્તુ જગતમાં પ્રસિદ્ધ હોય તેને લક્ષ્ય બનાવીને અપ્રસિદ્ધ એવું લક્ષણ બનાવાય છે. જેમ ગાય એ પ્રસિદ્ધ વસ્તુ છે, તેને લક્ષ્ય બનાવીને સાસ્નાદિમત્તે તેનું લક્ષણ બનાવવામાં આવે છે. સર્વ ઠેકાણે આ પ્રમાણેનો જ ન્યાય પ્રસિદ્ધ છે. અપ્રસિદ્ધ એવા લક્ષ્યને રાખીને જો લક્ષણ બનાવવામાં આવે, તો પછી આકાશમાં ઉગેલા કમળના પુષ્પના લક્ષણની જેમ, તે લક્ષણ નિર્વિષયક થઈ જશે. જેને લક્ષ્યનું જ જ્ઞાન નથી, તે આ કોનું લક્ષણ છે, તે સમજી જ નહીં શકે. તેથી સ્વરૂપ દ્વારા કેવળજ્ઞાનની સિદ્ધિ કર્યા વગર, સીધુ તેનું લક્ષણ કહેવામાં તમારું શું પ્રયોજન છે? વસ્તુ જ સિદ્ધ ન હોય, તો તેનું લક્ષણ કેવી રીતે બનાવી શકાય ?
સમાધાનઃ- આ પ્રમાણે કહેવાનું અમારું પ્રયોજન એ કે, જે જે વ્યક્તિઓનું મન મિથ્યાભિનિવેશ થી યુક્ત હોવાના કારણે, પ્રમાણથી પ્રસિદ્ધ એવા કેવળજ્ઞાનને સ્વીકારતું નથી, એવા મીમાંસક વગેરે વાદીઓની બુદ્ધિ વિચારથી શૂન્ય = અંધ હોવાથી, તેમની ઉપેક્ષણીયતા આના દ્વારા બતાવી છે, અર્થાત્ તેમની વાત સાંભળવાની જ જરૂર નથી.
-अर्थसंप्रेक्षण(२७२) मिथ्यावलेपाध्मातान्तःकरणा इति । अलीकाभिमानापूरितमनसः |
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
