________________
न्यायावतार श्लो० २५
२०१
व्यतिरेकः प्रतिपाद्येत, तदा तथाविधसामर्थ्यविकलस्य तदाभासता युज्येत, न चैतदस्ति, प्राक्प्रवृत्तसंबन्धग्रहणप्रवणप्रमाणगोचरस्मरणसंपादनार्थं दृष्टान्तोपादानात्; न ह्येकत्र यो यदभावे न दृष्टः स तदभावे न भवतीति प्रतिबन्धग्राहिप्रमाणव्यतिरेकेण सिध्यति, अतिप्रसङ्गात्; तस्मादसिद्धप्रतिबन्धस्य हेतोरेवायं दोषो न दृष्टान्तस्येति । तथाप्रदर्शितव्यतिरेकविपरीतव्यतिरेकावपि वक्तुमयुक्तौ तयोर्वक्तृदोषत्वात् । तथा हि- अप्रदर्शितव्यतिरेकस्तैरुक्तः, યથાनित्यः शब्दः कृतकत्वादाकाशवत् - इति । अत्र विद्यमानोऽपि व्यतिरेको वादिना वचनेन नोद्भावित इति दुष्टता । विपरीतव्यतिरेकः पुनरभिहितः, यथा - अनित्यः शब्दः कृतकत्वादिति । अत्र वैधर्म्यदृष्टान्तः- यदकृतकं तन्नित्यं भवति, यथा आकाशमिति, अत्र विपर्यस्तव्यतिरेकप्रदर्शनाद्विपरीतव्यतिरेकित्वम्, वैधर्म्यप्रयोगे हि साध्याभावः साधनाभावाक्रान्तो दर्शनीयः, न चैवमत्र, साधनाभावस्य साध्याभावव्याप्ततयाभिधानादिति । व्यतिरेकाप्रदर्शनं विपरीतव्यतिरेकप्रदर्शनं च न वस्तुनो दोषः, किं तर्हि वचनकुशलताविकलस्याभिधायकस्य ।
१८२. किं च येषां भवतामदो दर्शनम्-यदुत स्वार्थानुमानकाले स्वयं हेतुदर्शनमात्रात् ૦ન્યાયરશ્મિ -
દૃષ્ટાંતાભાસતા ઘટતી નથી. તે આ પ્રમાણેઃ- અવ્યતિરેક તે દૃષ્ટાંતાભાસ ન થઈ શકે, કારણ કે જો દૃષ્ટાંતના બળે વ્યતિરેક વ્યાપ્તિનો નિશ્ચય થતો હોય તો આ દ્દષ્ટાંત વ્યતિરેકવ્યાપ્તિનો નિર્ણય ન કરાવી શકતું હોવાથી દૃષ્ટાંતાભાસ થઈ શકત, પરંતુ દૃષ્ટાંતનો ઉપયોગ પૂર્વે કહ્યા મુજબ પ્રમાણથી ગૃહીત કરેલ વ્યાપ્તિના સ્મરણ કરાવવા પૂરતો જ છે. દૃષ્ટાંત તો માત્ર એક સ્થાને સાધ્યાભાવ અને સાધનાભાવને જણાવે છે. એક સ્થાને સાધ્યાભાવ-સાધનાભાવના સહચાર માત્રથી સર્વત્ર તેની વ્યાપ્તિનો નિર્ણય અન્ય પ્રમાણ વિના તો થઈ શકે નહીં. અન્યથા, સઃ શ્યામઃ મૈત્રાતનયત્વાત્, ફતારપુત્રવત્ વગેરે અનુમાનો પ્રમાણ માનવાની આપત્તિ આવે. એટલે આ દોષ ઊલટાનો હેતુનો જ છે, કારણ કે હજી સુધી પ્રમાણદ્વારા હેતુમાં ૨હેલ અન્યથાનુપપન્નત્વ રૂપ વ્યાપ્તિનો જ નિર્ણય થયો નથી. હેતુના દોષને દૃષ્ટાંતના દોષ તરીકે કહેવો યોગ્ય નથી. તેથી અવ્યતિરેકને દૃષ્ટાંતનો દોષ ન કહી શકાય.
વ્યતિરેક ન બતાવવો તથા વિપરીત વ્યતિરેક બતાવવો તે વાસ્તવિક રીતે દૃષ્ટાંતના દોષ નથી, પરંતુ પ્રતિપાદન કરવાની કુશળતાથી રહિત એવા વક્તાનો જ દોષ છે. વક્તાના દોષને દૃષ્ટાંતના દોષ તરીકે વર્ણન કરવામાં આવે, તો દૃષ્ટાંતાભાસની નિયત સંખ્યા રહેશે નહીં. તેથી અપ્રદર્શિતવ્યતિરેક તથા વિપરીત વ્યતિરેક પણ દૃષ્ટાંતાભાસ તરીકે થઈ શકતા ન હોવાથી, અમે જે છ દૃષ્ટાંતાભાસો કહ્યા તે જ યોગ્ય છે.
(૧૮૨) વળી જે વિદ્વાનોનો આ મત છે કે, સ્વાનુમાનના કાળે માત્ર હેતુને જોવા દ્વારા સાધ્યનો બોધ થઈ જાય છે. તેથી પરાર્થાનુમાનમાં પણ હેતુનું જ વચન દ્વારા પ્રતિપાદન કરવું જોઈએ, અને એવું તમારા વિદ્વાનો દ્વારા પણ કહેવાયેલું છે કે વિવુાં વાવ્યો સેતુરેવ હિ વેવત્તું । તે વિદ્વાનોના
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
