________________
Q१८०
न्यायावतार 10 ___हेतोर्लक्षणमसाधारणधर्मरूपं यदीरितं गमितम्, अनेकार्थत्वाद् धातोः प्रतिपादितं, स्वार्थानुमानप्रस्तावे यदुतान्यथानुपपन्नत्वमिति, २४६तस्याप्रतीतिरनध्यवसायः, संदेहो २४७दोलायमानता, विपर्यासो वैपरीत्यनिर्णयः, अप्रतीतिश्च संदेहश्च विपर्यासश्चेति द्वन्द्वः, पश्चात् तदा सह तत्पुरुषः, तैस्तदप्रतीतिसंदेहविपर्यासैः, तदाभता आभानमाभा तस्येव सम्यग्हेतोरिवाभा अस्येति तदाभस्तद्भावः तत्ता, हेत्वाभासता भवतीत्यर्थः ।। २२ ।। १६९. अधुना येन लक्षणेन यन्नामा हेत्वाभासो भवति तद्दर्शयति
___ 13 असिद्धस्त्वप्रतीतो यो योऽन्यथैवोपपद्यते । विरुद्धो योऽन्यथाप्यत्र युक्तोऽनैकान्तिकः स तु ।। २३ ।।
-०न्यायश्भिविवेयन:- 'असाधारणधर्मो लक्षणं', ४ धर्म कीमत न २3तो डोय, मात्र ते ४ ५६ार्थमा २४तो होय ते असाधारए। धर्म तनुं लक्ष जने छ. भ3 उपयोग ते ®पर्नु सक्ष। उवाय छे. उपयोगो लक्षणम् (तत्वार्थ).. स्वार्थानुमानना मवसरे प्रतिपाहित २येता 'अन्यथाऽनुपपन्नत्वं, भेटले સાધ્ય વિના હેતુની પ્રાપ્તિ ન થવી, તે હેતુનું અસાધારણ લક્ષણ છે. આ અન્યથાનુપપન્નત્વની પ્રતીતિ ન થવી = અનધ્યવસાય, તેના વિષે ડોલાયમાન અવસ્થાવાળો સંદેહ થવો તથા તેનો વિપરીત રૂપે નિર્ણય કરવો તે વિપર્યાસ, તેના કારણે હેતુની હેત્વાભાસતા થાય છે. ખરેખર તે હેતુ નથી, કારણ કે પોતાના સાધ્યને સિદ્ધ કરવાનું કાર્ય કરતો નથી, પરંતુ હેતુના જેવો તે લાગે છે, તેથી તેને હેત્વાભાસ वामां आवे छे ॥ २२ ॥
૦ અસિદ્ધ, વિરૂદ્ધ અને અનેકાન્તિક હેત્વાભાસોનું લક્ષણ ૦ (૧૯) હેત્વાભાસનું સામાન્ય લક્ષણ જણાવ્યા બાદ, કયા દોષના કારણે કયા હેત્વાભાસની પ્રાપ્તિ થાય તે જણાવતા કહે છે.
શ્લોકાર્ધઃ- જે અપ્રતીત હોય તેનાથી અસિદ્ધ હેત્વાભાસ, જે અન્યથા જ ઉપપન્ન છે તે વિરૂદ્ધ હેત્વાભાસ તથા જે અન્યથા પણ ઉપપન્ન હોય તે અનેકાન્તિક હેત્વાભાસ થાય છે. (૨૩)
-अर्थसंप्रेक्षण(२४६) तस्येत्यादि । तस्यान्यथानुपपन्नत्वस्य । इहायं भावार्थः-विद्यमाने हेतावन्यथानुपपन्नत्वस्य संदेहे अनैकान्तिकता, विपर्यासे विरुद्धता, तस्मात् परिशेष्यात् अत्र हेतोरसत्तायां संदेहे वान्यथानुपन्नत्वस्याप्रतीतिः । तथा चासिद्धत्वलक्षणमन्यत्र-असत्सत्तानिश्चयोऽप्रसिद्ध इति असन्तौ सत्तानिश्चयौ यस्येति विग्रहः, अत एवाग्रेतनकारिकायां सूत्रकारोऽपि वक्ष्यति-असिद्धस्त्वप्रतीतो य इति । (२४७) दोलायमानतेति । दोलोऽन्दोलकः, उभयपक्षगामित्वेन तद्वदाचरन् संदेहोऽपि दोलायमानस्तस्य भावः तत्ता ।। २२ ।।
- शास्त्रसंलोक(139) "असिद्धविरूद्धानैकान्तिकास्त्रयो हेत्वाभासाः, यस्यान्यथानुपपत्तिः प्रमाणेन न प्रतीयतेऽसावसिद्धः ।
साध्यविपर्ययेणैव यस्यान्यथानुपपत्तिरध्यवसीयते स विरूद्धः। यस्यान्यथानुपपत्तिः
0
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
