________________
ન્યાયાવતાર-પત્નો. ૧રૂ.
૧૬૬ पातायमानः स्यादिति पक्षोऽपि निर्दिश्यते । तथास्मर्यमाणे प्रतिबन्धग्राहिणि प्रमाणे दृष्टान्तोऽपि वर्येत, अन्यथा हेतोः सामर्थ्यानवगतेः । स्मृतेऽपि प्रमाणे दार्टान्तिके योजयितुमजानानस्योपनयो दर्श्यते; तथापि साकाङ्क्षस्य निगमनमुच्यते, अन्यथा निराकुलप्रस्तुतार्थासिद्धेः । तथा यत्र पक्षादौ स्वरूपविप्रतिपत्तिस्तत्र तच्छुद्धिः प्रमाणेन कर्तव्या, इतरथा तेषां स्वसाध्यासाधनात् । सर्वेषां चामीषां साधनावयवत्वम्, प्रतिपाद्यप्रतीत्युपायत्वात् । ___ १४९. ननु च स्वनिश्चयवत् परनिश्चयोत्पादनं परार्थमनुमानमुक्तम्, न च स्वार्थानुमानकाले क्रमोऽयमनुभूयते, संबन्धवेदिनो हेतुदर्शनमात्रात् साध्यप्रतीतिसिद्धेः, न हि प्रतिपत्ता पक्षं कृत्वा
-૦ન્યાયરશ્મિ – કેટલાકને થાય કે શું વાત ચાલે છે? એટલે પહેલા પક્ષ કહેવો પડે. - તથા જો તે વ્યક્તિને પ્રતિબંધગ્રાહી (ઉહ) પ્રમાણનું સ્મરણ ન થતું હોય તો દૃષ્ટાંતનું વર્ણન પણ કરવું પડે, વહ્નિ-ધૂમની વ્યાપ્તિ મહાન સાદિમાં જોઈ છે, એ જેને યાદ હોય તેને દષ્ટાંતની જરૂર ન પડે, પણ યાદ ન હોય તો દૃષ્ટાંત કહેવું પડે.
તથા પ્રતિબંધગ્રાહક પ્રમાણ યાદ આવવા છતાં, જે દાષ્ટ્રતિકમાં જોડી ન શકે, અર્થાત્ વહ્નિની ધૂમમાં વ્યાપ્તિ જાણવા છતાં, પર્વતમાં ધૂમ છે, માટે વહ્નિ હોવો જોઈએ, એવી ઘટના કરી ન શકે, તેના માટે ઉપનય પણ કહેવો પડે.
ઉપનય પછી પણ જેને આકાંક્ષા ઊભી રહે, કે આ બધું શેના માટે કહ્યું? તો નિગમન પણ કરે - ‘તરમત પર્વતો વરિનમા” જેથી સ્પષ્ટ પ્રતીતિ થાય.
તથા જો તે વ્યક્તિને પક્ષ આદિ અંગે વિપ્રતિપત્તિ હોય- અર્થાત્ આ પક્ષ બની શકે કે નહીં.. વગેરે શંકાઓ હોય, તો પક્ષાદિ પાંચની પ્રમાણોથી શુદ્ધિ પણ કહેવી પડે. જો પક્ષાદિની શુદ્ધિ ન કહેવામાં આવે તો તે પક્ષાદિથી સાધ્યસિદ્ધિ થઈ શકે નહીં.
તથા આ બધાને સાધનના (સિદ્ધિના) અવયવરૂપે માનવાનું કારણ પણ એ જ કે એ બધા શ્રોતાને પ્રતીતિ કરાવવાના ઉપાય છે – આ અપેક્ષાએ પરાર્થાનુમાન પક્ષાદિવચનાત્મક પણ હોય છે. એમ પરાર્થાનુમાનનો ઉદ્દેશ ટુંકમાં એટલો જ છે કે “સામેવાળા વ્યક્તિને જેમ સરળતાથી પ્રમેયનો બોધ થાય તેમ વચનપ્રયોગ કરવો'.
૦ હેતુની જેમ પક્ષાદિ સાધન ન બની શકે – પૂર્વપક્ષ ૦ (૧૪૯) પૂર્વપક્ષ- “સ્વનિશ્ચયની જેમ પરને નિશ્ચય કરાવવો” તેને તમે પરાર્થાનુમાન કહો છો, પરંતુ પરને નિશ્ચય કરાવનાર એવા પરાર્થાનુમાનમાં જે ક્રમ બતાવ્યો, એ ક્રમ સ્વાર્થાનુમાનમાં તો જોવાતો નથી, કારણ કે જેને સાધ્ય-સાધનના સંબંધનું જ્ઞાન છે તે વ્યક્તિને તો માત્ર હેતુથી જ સાધ્યનું જ્ઞાન થઈ જાય છે. તે વ્યક્તિ નથી તો પક્ષ કરીને હેતુને જોવા ઊભી રહેતી ! અને નથી તો દષ્ટાંત વગેરેની રચના કરવા લાગતી ! કારણ કે એવું ક્યાંય જોવાતું નથી.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
