________________
न्यायावतार - श्लो. १५
१६१० १५४. अयमत्राभिप्राय:-२३१न हि सर्वत्र प्रतिवादिनः प्रक्रमादेव निर्णीतपक्षरय कूर्चशोभापुरस्सरं हेतुरुपन्यस्यते, अपि तु क्वचित् कथंचित् ।। १४ ।। ___ ततो यदाद्यापि प्रतिपाद्यः पक्षार्थं न जानीते, तदा अकाण्डे एव हेतावुच्यमाने विषयव्यामोहाद् भ्रान्तिलक्षणो दोषः स्यादित्याह
127अन्यथा वाद्यभिप्रेतहेतुगोचरमोहिनः । प्रत्याय्यस्य भवेद्धेतुर्विरुद्धारेकितो यथा ।। १५ ।।
-न्यायरश्मि(૧૫૪) હવે મૂળ વાત પર આવીએ ને અભિપ્રાય છે કે, જે પ્રતિવાદીને પ્રસંગથી જ પક્ષનો નિર્ણય થઈ જાય, તે પ્રતિવાદીને વિશે કૂર્ચશોભા પૂર્વક (અર્થાત્ પક્ષાદિના ઉપન્યાસ પૂર્વક) હેતુનો ઉપન્યાસ નથી કરાતો, પરંતુ કોઈ કોઈ સ્થળે ક્યારેક જ હેતુનો ઉપન્યાસ કરાય છે.
હેતુના પ્રયોગ પહેલા ક્યારેક પક્ષનો નિર્ણય થઈ પણ જાય છે ક્યારેક ન પણ થાય. તેથી પ્રતિવાદીને જો પક્ષનિર્ણય થઈ જાય તો પક્ષપ્રયોગ નિરર્થક છે, પણ જો પક્ષનિર્ણય ન થયો હોય તો પક્ષપ્રયોગ કરવો સાર્થક છે. તેથી હેતુના વિષયને જણાવવા માટે પક્ષપ્રયોગ કરાય છે. એમ ફલિત थयु. (१४)
જ્યારે હજુ પણ પ્રતિપાદ્ય (શ્રોતા) પક્ષરૂપ અર્થને જાણતો નથી, ત્યારે (પક્ષનો ખ્યાલ આવ્યા વિના જ) જો અકાંડે (અકાળે) હેતનું નિર્વચન કરવામાં આવે તો વિષયનો (અર્થાત્ હેતુ ક્યાં છે, तनो) व्यामोड - वैरीत्य थवाथी 'भ्रान्ति' नाम होप भावे छ, ते ४ ४३ छ -
૦ પક્ષપ્રયોગ વિના થતો વ્યામોહ ૦. શ્લોકાર્ધઃ- જો પક્ષપ્રયોગ ન કરવામાં આવે તો “વાદીને હેતુના વિષયરૂપે કયો અર્થ અભિપ્રેત છે એ વિશે વ્યામોહ પામનાર પ્રતિવાદીને તે હેતુ વિરૂદ્ધદોષથી દુષ્ટ લાગે. જેમકે..(૧૫)
–अर्थसंप्रेक्षण(२३१) नहीत्यादि । अयमभिप्रायः-क्वापि निर्णीतपक्षे प्रतिवादिनि हेतुः प्रयुज्यते, क्वाप्यनिर्णीतपक्ष । तत्र यदा निर्णीतपक्षे प्रतिवादिनि हेतुः प्रयुज्यते, तदा निरर्थकत्वात् पक्षोपन्यासोऽस्माभिर्न क्रियते एव । द्वितीये तु पक्षे विषयदर्शकत्वेन सफलत्वादवश्यं कार्य एव । कूर्चशोभायाः पुरःसरं प्रथमम्, यस्मिन् हेतावुपन्यस्ते कूर्चशोभा संपद्यते, तत्त्वतो वैलक्ष्याभावः, सावष्टम्भता भवतीति यावत्, अथवा कूर्चशोभा पुरःसरं यत्रेति, अस्मिन् पक्षे अयमभिप्रायः-यदा सम्यग्भूतं किंचिद् द्वित्वादिकं प्रतिपादयितुमारभ्यते तदा तत्प्रतिपादनादर्वागपि कूर्चशोभा सावष्टम्भता, श्मश्रूपरामर्शनं वा भवतीति ।। १४ ।।
-शास्त्रसंलोक(126) "अयमभिप्रायः - न हि सर्वत्र प्रतिवादिनः प्रक्रमादेव निर्णीतपक्षस्य कूर्चशोभापुरस्सरं हेतुरुपन्यस्यते,
अपि तु क्वचित् कथंचित् ।" - न्या.हा.। (127) "हेतुगोचरस्य पक्षस्यानिर्देशे हेतोरनैकान्तिकत्वादिदोषानुषङ्गः, तमन्तरेण तत्र वास्तवगुणदोष
विवेकस्य कर्तुमशक्यत्वात् ।" - न्यायकुमु.पृ.४३७ ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
