________________
१६३०
न्यायावतार - श्लो. १६
___ 129धानुष्कगुणसंप्रेक्षिजनस्य परिविध्यतः ।
धानुष्कस्य विना लक्ष्यनिर्देशेन गुणेतरौ ।। १६ ।। १५६. यथा लक्ष्यनिर्देशं विना धानुष्कस्येषु प्रक्षिपतो यौ गुणदोषौ तौ तद्दर्शिजनस्य विपर्यस्तावपि प्रतिभातः, गुणोऽपि दोषतया दोषोऽपि वा गुणतया, तथा पक्षनिर्देशं विना हेतुमुपन्यस्यतो वादिनो यौ स्वाभिप्रेतसाध्यसाधनसमर्थत्वासमर्थत्वलक्षणौ गुणदोषौ तौ प्राश्निकप्रतिवाद्यादीनां विपरीतावपि प्रतिभात इति भावार्थः । अक्षरार्थस्तु २३३धनुषा चरति
-न्यायश्भि०४ष्टid 43 पक्षप्रयोगना उपन्यासनी सिद्धि ० શ્લોકાર્થ - જેમ ચોક્કસ નિશાનને કહ્યા વિના (તીર ફેંકનાર) બાણાવળીના જે ગુણ - દોષ છે, તે બાણાવળીના ગુણપ્રેક્ષક તટસ્થ વ્યક્તિને (વિપરીત પણ ભાસે છે.) (૧૩)
(૧૫) વિવેચનઃ- બાણાવળી, પોતાનું નિશાન બધાને કહે નહીં તો નિશાન વીંધવા છતાં લોકો એમ કહે, કે ચૂકી ગયો, એટલે કોઈ તટસ્થ પ્રેક્ષક તે બાણાવળીના ગુણ-દોષની પરીક્ષા કરતો હોય, તે પ્રસંગે બાણાવળી ગમે તેટલો લક્ષ્ય ભેદવામાં કુશળ હોય, છતાં તેની કુશળતાનો ગુણ પ્રેક્ષકની નજરે ત્રુટીરૂપે જણાવવાનો પણ સંભવ છે – તેમ જ બાણાવળીની ખામી હોય તો તે ગુણરૂપે પણ જણાવવાનો સંભવ છે.
એ રીતે નિષ્ણાતવાદીએ, જો કે સદુહેતુનો જ પ્રયોગ કર્યો હોય અને તે સાધ્ય સિદ્ધ કરવા સમર્થ પણ હોય, તો પણ પક્ષપ્રયોગ ન કરતા, પ્રાગ્નિક કે પ્રતિવાદીને હેતુના વિષય અંગે વ્યામોહ - વિપર્યાસ થવાથી તેઓ સ્વસાધ્યસિદ્ધિ કરવામાં સમર્થ એવા સહેતુને પણ અસરૂપે જણાવે અને સ્વસાધ્યસિદ્ધિ કરવામાં અસમર્થ એવા અસદ્હેતુને પણ સદૂરૂપે જણાવે.
એટલે જેણે પલાદિ અર્થનું જ્ઞાન નથી તેવા પ્રતિવાદીને પક્ષાર્થનો ખ્યાલ આવે, એ માટે વાદરૂપી બાણાવળીએ પક્ષરૂપ નિશાનનો નિર્દેશ કરીને જ હેતુરૂપી બાણ ફેંકવું જોઈએ, એમ પક્ષપ્રયોગ આવશ્યકરૂપે સિદ્ધ થાય છે.
-अर्थसंप्रेक्षण(२३३) धनुषा चरतीति । अस्मिन् वाक्ये तेन इति सूत्रेण चरत्यर्थे ठक् । इत्कु इक् इति बाधनार्थं को शश्चात्ताद्दोरिसुसः इत्यनेन कादेशः ।
-शास्त्रसंलोक(129) "यथैव हि लक्ष्यनिर्देशं विना धानुष्कस्य इषु प्रक्षिपतो गुणोऽपि दोषतया दोषोऽपि गुणतया
तत्प्रेक्षकजनानां व्यामोहात् प्रतिभाति, तन्निर्देशे तु तद्गुणो लक्ष्यवेधप्रावीण्यलक्षणः तद्विपरीतत्वलक्षणश्च दोषो तेषां यथावत् प्रतिभाति, एवं पक्षाऽनिर्देशे व्यामोहात् सम्यग्हेतावपि "किमयं हेतुः साध्ये एव वर्तते तदभावे वा" इत्याशङ्काकलङ्कितत्वादनैकान्तिकः, विपक्ष एव वर्तिष्यते" इति विपरीताशङ्काऽनिवृत्तेः विरुद्धो वा स्यात् । पक्षनिर्देशे तु लक्ष्यनिर्देशे धानुष्कवत् यथावत्तद्गुणदोषयोः प्रतिपत्त्युपपत्तेः न कश्चिद् दोषः ।" -न्यायकुमु. ४३७।
0
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
