________________
૧૬
न्यायावतार 10 कथमित्याह-तथैव साध्यसद्भावे एवोपपत्तिर्विद्यमानता, तया तथोपपत्त्या, यथा-अग्निरत्र, धूमस्य तथैवोपपत्तेरिति । अन्यथापि वा इत्यनेन अवयवे समुदायोपचारादन्यथानुपपत्तिं लक्षयति । अन्यथा साध्यव्यतिरेके अनुपपत्तिरविद्यमानतैव तया वा अन्यथानुपपत्त्या हेतोः प्रयोगः स्यात्, यथा- अग्निरत्र, धूमस्यान्यथानुपपत्तेरिति ।
१५८. एते च द्वे अप्येकस्मिन् साध्ये प्रयोक्तव्ये इति यो मन्येत, तच्छिष्यणार्थमाहअन्यतरेणापि तथोपपत्तिप्रयोगेण अन्यथानुपपत्तिप्रयोगेण वा साध्यस्य साध्यप्रतिपिपादयिषितार्थस्य सिद्धिनिष्पत्तिः प्रतिपाद्यप्रतीतावारोहणं भवेद्, इति यस्मात्, तस्मान्न द्वे अपि प्रयोक्तव्ये, प्रयोगद्वयेऽपि यस्माद् वचनरचना भिद्यते नार्थः, प्रयोगस्य च साध्यसाधनफलम्, तच्चेदेकेनैव सिध्यति, द्वितीयप्रयोगः केवलं वक्तुरकौशलमाचक्षीत, नैरर्थक्यादित्यभिप्रायः ।। १७ ।।।
–૦ન્યાયામિ માં કારણ કે અગ્નિ હોય તો જ ધૂમનું અસ્તિત્વ હોઈ શકે. અહીં પર્વત ઉપર ધૂમ દેખાય છે, માટે અગ્નિ પણ હોવો જોઈએ. આમ ધૂમ સ્વરૂપ હેતુ અગ્નિરૂપ સાધ્યની સાથે જ રહેતો હોવાથી તથોડપત્તિ હેતુ” કહેવાય છે.
સાધ્યનો અભાવ હોય ત્યાં હેતુની પણ અવિદ્યમાનતા જ હોવી તેને અન્યથાનુપપત્તિ' કહેવાય છે, એટલે કે વ્યતિરેક પ્રયોગ. યદ્યપિ મૂળ ગાથામાં માત્ર “અન્યથા' આ પ્રમાણે શબ્દ લખેલો હોવા છતાં, અહીં અન્યથા સ્વરૂપ અવયવમાં સમુદાયનો ઉપચાર કરવા દ્વારા અન્યથાનુપપત્તિ એમ અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. દા.ત. આ પર્વત અગ્નિવાળો હોવો જોઈએ, કારણ કે જો અગ્નિ ન હોય તો ધૂમ પણ ન હોય, પરંતુ અહીં ધૂમ દેખાય છે, માટે પર્વત અગ્નિવાળો હોવો જોઈએ. અહીં ધૂમ સ્વરૂપ હેતુનું, સાધ્યનો અભાવ હોય ત્યાં ન રહેવું આટલું જ માત્ર જણાવ્યું હોવાથી ‘અન્યથાનુપપત્તિ હેતુ” કહેવાય છે. આમ પરાર્થનુમાનમાં તથોડપત્તિ અને અન્યથાનુપપત્તિ સ્વરૂપ બે પ્રકારના હેતુનો સાધ્યને સિદ્ધ કરવા માટે પ્રયોગ કરાય છે.
(૧૫૮) જો કોઈ એમ કહે કે “એક જ સાધ્યની સિદ્ધિ માટે બંને પ્રકારના હેતુનો પ્રયોગ કરવો જોઈએ”તો તેને બોધ આપતા કહે છે તથોડપત્તિ અથવા અન્યથાનુપપત્તિ, એ બેમાંથી કોઈપણ એક પ્રયોગ દ્વારા સાધ્યની, એટલે સાધ્યરૂપે પ્રતિપાદન કરવા માટે ઈચ્છાયેલ એવા પદાર્થની, સિદ્ધિ = પ્રતિપાદન કરવા યોગ્ય વસ્તુની પ્રતીતિ = બુદ્ધિ = જ્ઞાનમાં ભાસિત થવાથી, ત્યાં બન્નેનો પ્રયોગ ન કરવો જોઈએ, એટલે કે તથોડપત્તિ દ્વારા સાધ્યસિદ્ધિ થતી હોય તો અન્યથાનુપપત્તિનો પ્રયોગ ના કરવો. અથવા અન્યથાનુપપત્તિ થી સાધ્યસિદ્ધિ થતી હોય, તો તથોડપત્તિનો પ્રયોગ ન કરવો, કારણ કે સાધ્યની સાથે અવિનાભાવ રાખનાર એવા હેતુના એક જ સ્વરૂપને જણાવનારામાં માત્ર શબ્દપ્રયોગ જ જુદો છે, અર્થ તો બન્નેનો એક જ છે. જેમ કે “હું ધનવાન છું' એમ બોલો કે હું ગરીબ નથી" એમ બોલો, બન્નેનો અર્થ એક જ થાય કે, “હું પૈસાવાળો છું.” હેતુના પ્રયોગનું ફળ સાધ્યને સિદ્ધ કરવાનું છે. તે જો એકથી જ થઈ જાય તો ત્યાં બીજાનો પ્રયોગ કરવો નિરર્થક હોવાથી માત્ર વક્તાની અકુશળતા જ જણાય છે. આમ પરાર્થાનુમાનને વિષે હેતુનું લક્ષણ જણાવ્યું. (૧૭)
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
