________________
288
न्यायावतार 10 प्राचीनसंवेदनोदयसमयध्वस्तस्य संवेदनान्तर-प्रभवकालं यावत्प्रतीक्षणासंभवेन विशेषणानर्थक्यात्। उत तृतीयम्, तदप्यसाधीयः, विकल्पद्वयानतिक्रमात् । स हि द्रव्यविशिष्टः पर्यायः समकालभाविना ज्ञानेनानधिगतोऽधि-गम्यते, यद्वा कालान्तरभाविनेति । न तावत्समकालभाविना, तत्संभवाभावेन विशेषणवैफल्यात् । न हि संभवोऽस्त्येकस्य प्रमातुरेककालं द्रव्यक्रोडीकृतैकपर्यायविषयसंवेदनद्वयप्रवृत्तेः, तथानुभवाभावात्, परस्परमधिगतार्थाधिगन्तृत्वेनाप्रामाण्यप्रसङ्गाच्च । नापि कालान्तरभाविना, गृह्यमाणपर्यायस्य कालान्तरानास्कन्दनात्, पूर्वोत्तरक्षणत्रुटितवर्तमानक्षणमात्रसंबन्धत्वात्तस्य । एतेन पर्यायविशिष्टद्रव्यपक्षोऽपि प्रतिव्यूढः, समानयोगक्षेमत्वात्। ६°अथ सामान्यं, तदप्यसंबद्धम्, तदेकतया प्रथमज्ञानेन साकल्यग्रहणादुत्तरेषां सामान्यज्ञाना
–૦નાયરશ્મિ - (C.1'સમકાળભાવી જ્ઞાનથી, કે C.Pભિન્નકાળભાવી જ્ઞાનથી ? સમકાળભાવી જ્ઞાનથી અનધિગત એવા અર્થનો અધિગમ કરાવે તે પ્રમાણ' - આ પ્રથમ વિકલ્પ તો યોગ્ય નથી, કારણ કે એક વ્યક્તિને એક જ કાળે, એક જ દ્રવ્યવિશિષ્ટપર્યાયના બે જ્ઞાન થવા સંભવ જ નથી - કારણ કે તેવો અનુભવ કદી થતો નથી - એટલે, જે અર્થનો અધિગમ થઈ રહ્યો છે, તે જ અર્થનું અધિગંતુ એવું સમકાલીન બીજું જ્ઞાન જ સંભવિત ન હોવાથી, અનધિગત એવા વિશેષણનો કોઈ વ્યવચ્છેદ્ય જ ન રહેવાથી વિશેષણ વ્યર્થ છે.
જો એક કાળે એક જ પ્રમાતાને એક જ અર્થના બે જ્ઞાન થતા હોય, તો બંને પરસ્પર અધિગત અર્થના જ અધિગમ્ન થવાથી અપ્રમાણ થઈ જશે. માટે “C' પક્ષના પ્રથમ વિકલ્પ પ્રમાણે તો લક્ષણ ઘટી શકે નહીં.
- c.2 ભિન્નકાળભાવી જ્ઞાનથી અનધિગત એવા અર્થનો અધિગમ કરાવે તે પ્રમાણ' - આ દ્વિતીય વિકલ્પ પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે જે પર્યાયનું જ્ઞાન થઈ રહ્યું છે, તે પર્યાય તો માત્ર વર્તમાનક્ષણવર્તી છે. તેથી - તે પર્યાય પૂર્વ-ઉત્તર ક્ષણમાં ન રહેતો હોવાથી - વર્તમાનક્ષણીય સ્વકીય જ્ઞાનનો, જે અર્થ વિષય છે, તે અર્થ તો ભિન્નકાલીન સ્વકીય જ્ઞાનથી અનધિગત જ હોય છે, માટે અનધિગત એવા વિશેષણનો કોઈ વ્યવચ્છેદ્ય ન હોવાથી, તે વિશેષણ વ્યર્થ બને છે. તેથી “C' પક્ષના બીજા વિકલ્પ પ્રમાણે પણ લક્ષણ ઘટતું નથી.
(2.D) અર્થને પર્યાયવિશિષ્ટ દ્રવ્યસ્વરૂપ પણ ન માની શકાય, કારણ કે અર્થને દ્રવ્યવિશિષ્ટ પર્યાયસ્વરૂપ માનવામાં (= પક્ષમાં) જે જે દોષો બતાવ્યા, તે બધા દોષો આ પક્ષમાં પણ આવે જ
-૦૩૫ર્થસંપ્રેક્ષI(५९) समानयोगक्षेमत्वादिति । अलब्धस्य लाभो योगः, लब्धस्य परिपालनं क्षेमः, तथा समानौ द्रव्यविशिष्टपर्यायपक्षेण तुल्यौ दूषणलाभलक्षणो योगश्च दूषणस्य दुरुत्तरत्वात् परिपालनरूपा क्षेमश्च यस्य पर्यायविशिष्टद्रव्यपक्षस्य तस्य भावस्तत्त्वं तस्मात् । (६०) अथ सामान्यमिति । अनधिगतः सन्नधिगम्योऽर्थोऽभिधीयत इति शेषः । एवमुत्तरत्रापि ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
