________________
न्यायावतार 10
११६ तद्रहितस्य तु त्रैलक्षण्यलक्षितस्याप्यगमकत्वात् , इतरथा १७४तत्पुत्रत्वादीनामपि गमकत्वप्रसङ्गात् । नियमवत् त्रैलक्षण्यं लक्षणं न यत्किंचित्, तेनायमप्रसङ्ग इति चेन्न, नियमेन साध्याविनाभावित्वस्यैवोद्दीपनात्, तच्चेदस्ति किं त्रैलक्षण्यापेक्षया, तस्यैव गमकत्वात् । १०३. तथा हि-जलचन्द्रान्नभश्चन्द्रम्, कृत्तिकोदयाच्छकटोदयम् । पुष्पितैकचूतात्पुष्पिता
-०न्यायश्मिश्यामः तत्पुत्रत्वात्, तदन्यपुत्रवत्' ही भाविनामावी हेतुनी ठेम, तत्पुत्रत्व हेतु ५९। साध्यनो म બની જશે, કારણ કે ત્રલક્ષણ્ય તો અહીં પણ છે. તે આ રીતે -
(૧) તપુત્રત્વ હેતુ બાળક રૂપ પક્ષમાં છે, કારણ કે તે બાળક મિત્રાનો પુત્ર તો છે જ. માટે 'पक्षधर्मत्व'छ, (२) तत्पुत्रत्व हेतु तहन्य पुत्रीमा ५९॥ २६॥ो हाथी, 'सपक्षसत्त्व' ५। छे भने (3) તત્યુત્રત્વ હેતુ બીજાના પુત્રોમાં ન હોવાથી વિપક્ષાસત્ત્વ પણ છે. આમ ત્રણે લક્ષણ હોવાથી, આ હેતુ પણ સાધ્યનો ગમક બની જશે.
(૧૦૩) બૌદ્ધઃ- જે નિયમવાળું હોય તેવું ત્રણ લક્ષણવાળું લક્ષણ જ હેતુનું લક્ષણ છે, માત્ર ત્રણ લક્ષણવાળું નહીં. (અર્થાત્ તપુત્રત્વમાં ત્રણે લક્ષણ હોવા છતાં, નિયમ ન હોવાથી તે હેતુ ન બને – સાધ્વગમક ન બને) એટલે આપત્તિ નહીં આવે.
જૈનઃ- તો પછી નિયમ શબ્દ દ્વારા તમે સાધ્ય – અવિનાભાવિત્વને જ લઈ આવ્યા. તે જો છે જ, તો તે જ સાધ્યનું ગમક બની જશે, ત્રણ લક્ષણની જરૂર જ નથી. જેમ કે - (A) ४ सयंद्रथी थतुं नमश्यंद्रनु अनुमान.
-अर्थसंप्रेक्षण(१७४) तत्पुत्रादीनामिति । स श्यामः, तत्पुत्रत्वात्, परिदृश्यमानपुत्रवदिति । आदीति | आदिशब्दात् निरुपाधिसंबन्धबोधसमुत्थसाध्यप्रमासाधनमनुमानमित्यादिग्रहः । आदिशब्दात् पक्वान्येतानि आम्रफलानि, एकशाखाप्रभवत्वात्, उपभुज्यमानाम्रफलवदित्यादिपरिग्रहः ।
शास्त्रसंलोक(80) "साध्याविनाभावित्वव्यतिरेकेणापरस्य अबाधितविषयत्वादेरसंभवात् ।" -प्रमेयक.पृ.३५७,
न्यायकु.पृ.४४२। (81) "न च सपक्षे सत्त्वं पक्षधर्मत्वं विपक्षे चासत्त्वमात्रं साधनलक्षणम्, स श्यामः तत्पुत्रत्वात्
इतरतत्पुत्रवदित्यत्र साधनाभासे तत्सद्भावसिद्धेः। सपक्षे हीतरत्र तत्पुत्रे तत्पुत्रत्वस्य साधनस्य श्यामत्वव्याप्तस्य सत्त्वं प्रसिद्धम्, विवादाध्यासिते च तत्पुत्रे पक्षीकृते तत्पुत्रत्वस्य सद्भावात् पक्षधर्मत्वम्, विपक्षे चाश्यामे क्वचिदन्यपुत्रे तत्पुत्रत्वस्याभावात् विपक्षेऽसत्त्वमात्रं च । न च तावता साध्यसाधनत्वं साधनस्य ।।" -प्रमाणप.पृ.७०, सन्मति.टी.पृ.५९०, स्या.रत्ना.पृ.५१८, प्रमेयर.३/
१५, प्रमाणमी.पृ.४०, न्यायदी.पृ.२६ । (82) "अथ अन्यथानुपपत्तिनियमवत्त्रैरूप्यं तल्लक्षणं न त्रैरूप्यमात्रम्, तथाविधञ्च तत् तदाभासे
नास्तीति,तदप्यसङ्गतम्; एवं सति त्रैरूप्यकल्पनाऽनर्थक्यप्रसङ्गात् तन्नियमादेवास्य गमकत्वोपपत्तेः।।" -न्यायकु.पृ.४४०।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
