________________
न्यायावतार - श्लो०७
१३७० १२७. एवं च तज्जातीयमन्यदप्यभ्रान्तं स्यात्, ततश्च सकलप्रतिभासस्य समस्तसंवेदनस्य भ्रान्तत्वासिद्धितो विपर्यस्तत्वानिष्पत्तेः यत् स्फुटं स्वान्यनिश्चायि सुनिश्चिततया स्वपरप्रकाशकं तत्प्रमाणमिति संबन्धः । तच्च द्वयसिद्धौ स्वरूपार्थलक्षणयुग्मनिष्पत्तौ प्रसिद्ध्यति निष्पद्यते, अन्यथा प्रमेयाभावे प्रमाणाभावात् । १२८. तस्मात् प्रमाणमुररीकुर्वाणेनार्थोऽप्यभ्युपगन्तव्य इत्यभिप्राय इति ।। ७ ।।
तदेवं स्वार्थानुमानलक्षणं प्रतिपाद्य तद्वतां भ्रान्तताविप्रतिपत्तिं च निराकृत्याधुनाप्रतिपादितपरार्थानुमानलक्षण एवाल्पवक्तव्यत्वात् तावच्छाब्दलक्षणमाह
-न्यायश्मि(૧૨૭) જો આ અનુમાનને પણ ભ્રાંત જ માનશો, તો આ અનુમાનથી પ્રતિપાદિત વિષય (બધા જ જ્ઞાનો ભ્રાંત છે તે) ખોટો ઠરશે અને તેથી તો એ જ સિદ્ધ થશે કે બધા જ્ઞાનો ભ્રાંત નથી. જો બધા ४ शानो भ्रान्त डोय, तो 'सर्वे प्रत्ययाः...' अनुमान भ्रांत न थई श.
હવે જો આ રીતે તે અનુમાનને અભ્રાન્ત સ્વીકારશો, તો જેમ આ જ્ઞાન હોવાથી અભ્રાન્ત છે, તેમ તેના સમાન બીજું પણ જ્ઞાન અબ્રાન્ત હોઈ શકે - એમ ત્રીજું પણ. તેથી પૂર્વપક્ષમાં તમે જે કહ્યું હતું કે “બધા જ જ્ઞાન ભ્રાંત છે” તે સિદ્ધ થઈ શકે નહીં, એટલે, બધા જ્ઞાન અપ્રમાણ છે, એવું પણ સિદ્ધ થતું નથી.
(૨) બધા જ જ્ઞાનો ભ્રાંત છે, એવું સિદ્ધ ન થવાથી અમુક જ્ઞાનો તો અભ્રાન્તરૂપે રહેશે જ. માટે જે જ્ઞાન પોતાના સ્વરૂપનો અને બાહ્ય પદાર્થનો પ્રકાશ કરે છે, તે જ્ઞાન “પ્રમાણ” રૂપ છે, એમ ફલિત थाय छे.
(૩) જ્યારે સ્વ અને બાહ્ય પદાર્થ – બંનેનું અસ્તિત્વ હોય, ત્યારે જ તે જ્ઞાન સ્વ-પરપ્રકાશક અને પ્રમાણરૂપ બની શકે, નહીંતર નહીં. માટે કેવળ જ્ઞાનનું જ નહીં, પણ બાહ્યર્થનું પણ અસ્તિત્વ સ્વીકારવું જ પડશે. જો પ્રમેય એવો બાહ્યાર્થ નહીં માનો, તો પ્રમાણનો જ અભાવ થશે.
-शास्त्रसंलोकसाकल्येन स्वसाध्येन व्याप्तं न; कथमतः साध्यसिद्धिः अतिप्रसंगात् ? व्याप्तं चेत् ? कथमप्रतीतं तत्तथा ? तत्प्रतीतिश्चेत् निरालम्बना; स एव दोषः अन्यथा अनयैव हेतोर्व्यभिचारः।" - सिद्धि वि.
पृ.१८॥ (104) "ततश्च सकलप्रतिभासस्य समस्तसंवेदनस्य भ्रान्तत्वासिद्धितो विपर्यस्तत्वानिष्पत्तेः यत् स्फुटं
स्वान्यनिश्चायि सुनिश्चिततया स्वपरप्रकाशकं तत्प्रमाणमिति संबन्धः। तच्च द्वयसिद्धौ
स्वरूपार्थलक्षणयुग्मनिष्पत्तौ निष्पद्यते।" न्या.हा.।। (105) विज्ञानाद्वैतवादस्य विविधरीत्या खण्डनं निम्नग्रन्थेषु द्रष्टव्यम् -> शाबरभा., बृहती, पञ्जिका,
शास्त्रदी. १/१/५, मीमांसाश्लो. निरालम्बनवादः योगसू., व्यासभा, तत्त्ववै. ४/१४, ब्रह्मसू.शा.भा.भामती २/२/२५, विधिवि. पृ.२५४, न्यायमं. पृ. ५२६, सन्मति.टी.पृ.२४९, स्या.रत्ना.पृ.१४९, स्या.मं.का.२६, आप्तमी., अष्टश., अष्टसह.पृ.२४२, न्यायकु.पृ.११९, युक्त्यनु.पृ.४५, तत्त्वार्थश्लो.पृ.३६, प्रमेयक.पृ.७९ ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
