________________
१४८
न्यायावतार 10 निर्विकल्पकं च प्रत्यक्षम्, अतो न शब्दजन्यमित्यतोऽनुमानं दृष्टान्तीकृत्य प्रत्यक्षस्यापि परार्थतां साधयितुमाह
प्रत्यक्षेणानुमानेन प्रसिद्धार्थप्रकाशनात् ।
परस्य तदुपायत्वात्परार्थत्वं द्वयोरपि ।। ११ ।। १३९. प्रत्यक्षेणाप्यनुमानेनेव प्रसिद्धार्थप्रकाशनात् स्वप्रतीतप्रमेयप्रत्यायकत्वात् परार्थत्वं प्रतिपाद्यप्रयोजनत्वं द्वयोरपि प्रत्यक्षानुमानयोः, तुल्यकारणत्वात्, नानुमानस्यैवैकस्येत्यभिप्रायः । इह चाश्रूयमाणत्वात् तदर्थगमनाच्च अपीवशब्दौ लुप्तनिर्दिष्टौ द्रष्टव्यौ । प्रत्यक्षप्रतीतार्थप्रत्यायनं च प्रतिजानानस्यायमभिप्रायः-यत् परो " मन्यते, नैतद् गोचरं परेभ्यः प्रतिपादयितुं पार्यत
-न्यायरश्मि“શબ્દ તે વિકલ્પથી ઉત્પન્ન થાય છે અને વિકલ્પ તે શબ્દથી ઉત્પન્ન થાય છે –એમ (શબ્દવિકલ્પ) બંને વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ છે, પરંતુ શબ્દ તે અર્થનો સ્પર્શ પણ કરતો નથી.”
અને પ્રત્યક્ષ તો નિર્વિકલ્પ છે, એટલે શબ્દજન્ય હોતું નથી. શબ્દ દ્વારા પરબોધ થાય તો પણ વિકલ્પબોધ જ થઈ શકશે, નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ નહીં, તેથી જ અમે પરાર્થપ્રત્યક્ષ માનતા નથી. (૧૦)
પરંતુ બૌદ્ધની માન્યતા ખોટી છે - એ બતાવવા માટે પરાથનુમાનનો દાખલો લઈને, પરાર્થપ્રત્યક્ષ પણ શક્ય છે – એ જણાવવા ગ્રંથકારશ્રી પ્રસ્તુત શ્લોકનું નિર્વચન કરે છે -
૦ પ્રત્યક્ષમાં પરાર્થતાની સિદ્ધિ છે શ્લોકાઃ- અનુમાનની જેમ, પ્રત્યક્ષ દ્વારા પણ પ્રસિદ્ધ અર્થનું પ્રકાશન થાય છે, માટે બંને પરને પ્રત્યાયન કરાવવામાં હેતુ હોવાથી, બંનેમાં પરાર્થતાની સિદ્ધિ થાય છે. (૧૧)
(૧૩૯) વિવેચન – બૌદ્ધો માત્ર અનુમાનની જ પરાર્થતા માને છે, પ્રત્યક્ષની નહીં. પરંતુ તેમની આ માન્યતા યોગ્ય નથી, કારણ કે જેમ અનુમાન પ્રસિદ્ધ અર્થનો પ્રકાશ કરવા દ્વારા, સ્વપ્રતીત પ્રમેયનો બીજાને પ્રત્યાયક બને છે, તેમ પ્રત્યક્ષ પણ પ્રસિદ્ધ અર્થનો પ્રકાશ કરીને, સ્વપ્રતીત પ્રમેયની
-शास्त्रसंलोक(113) "सौगतमते निर्विकल्पकं प्रत्यक्षमतो न शब्दजन्यमित्यतोऽनुमानं दृष्टान्तीकृत्य प्रत्यक्षस्यापि
परार्थतां समर्थयति।" -न्या.हा.। (114) "यद्यनुमानोत्पादनाद्वचनम् अनुमानं प्रत्यक्षोत्पादनात् वचनमपि परार्थं प्रत्यक्षं भवेत् नेदं चतुरस्त्रम्
'यथा गृहीतसम्बन्धस्मरणे वचनात् सति। अनुमानोदयस्तद्वन्न प्रत्यक्षोदयः क्वचित् ।। त्रिरूपलिङ्गस्मरणे नियमेनानुमोदयः ।
लेप नथी, ५९ अर्थत: तमो गभ्यभान होवाथी, तमोनो सुप्त३५
* भूण सोमi, यद्यपि 'अपि' भने 'इव' शब्नो નિર્દેશ થયો હોય - એમ જણાય છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
