________________
१४७
इतरस्य तु २१४ व्यवहितत्वात्, स्वपरोपकारित्वाच्च । कथं वचनमज्ञानरूपं प्रमाणमित्याहतदुपचारतः तस्य ज्ञानस्योपचारोऽतद्रूपस्यापि तदङ्गतया तद्रूपत्वेन ग्रहणम् । तत इदमुक्तं भवति-प्रतिपाद्यगतमुत्पश्यमानं यज्ज्ञानं तदव्यवहितकारणत्वाद् वचनमप्युपचारेण प्रमाणमित्युच्यते ।
न्यायावतार श्लो० १०
-
१३८. तत्रानुमानस्य पारार्थ्यं परैरभ्युपगतमेव प्रत्यक्षस्य न प्रतिपद्यन्ते किलेदं शब्दप्रवेशशून्यं स्वलक्षणग्राहीति नैतद्गोचरः परेभ्यः प्रतिपादयितुं पार्यते । न च शब्दात् परस्य स्वलक्षणग्रहणदक्षं प्रत्यक्षमुन्मङ्क्ष्यति, शब्दस्य विकल्पोत्पादितत्वेन परस्यापि विकल्पोत्पादकत्वात् । तदुक्तम्२१५ विकल्पयोनयः शब्दा विकल्पाः शब्दयोनयः ।
112
कार्यकारणता तेषां नार्थं शब्दाः स्पृशन्त्यपि ।। इति ।। १० ।। ∞ન્યાયરશ્મિ –
ચોખા વર્ષે છે’ - અહીં વાસ્તવમાં તો મેઘ વર્ષે છે, પણ તે અનાજનું કારણ હોવાથી, મેઘરૂપ કારણમાં અનાજરૂપ કાર્યનો ઉપચાર કરીને, જેમ મેઘના સ્થાને અનાજનો પ્રયોગ થતો જોવાય છે, તેમ અહીં પણ વાક્ય તે કારણ છે અને શ્રોતૃગત જ્ઞાન કાર્ય છે, તેથી વાક્યરૂપ કારણમાં શ્રોતૃગત જ્ઞાનરૂપ કાર્યનો ઉપચાર કરીને-વાક્યને પણ જ્ઞાનરૂપે બનાવીને, વાક્યમાં પણ પ્રમાણતાનો વ્યવહાર થઈ શકે છે. તેથી વાક્ય પણ ‘પરાર્થ’ પ્રમાણ બની શકે છે - આ પ્રમાણે પરાર્થતાનું લક્ષણ કહ્યું.
(१३८) परार्थप्रभाए। जे मारे छे - ( १ ) परार्थप्रत्यक्ष, अने (२) परार्थानुमान - खाजेभांथी, બૌદ્ધો પરાર્થાનુમાનને તો સ્વીકારે છે, પણ પરાર્થપ્રત્યક્ષને સ્વીકારતા નથી.
પ્રશ્નઃ- ૫૨ાર્થપ્રત્યક્ષ કેમ નથી સ્વીકારતા ?
બૌદ્ધઃ- કારણ કે પ્રત્યક્ષ નિર્વિકલ્પ હોવાથી, તેમાં અંશતઃ પણ શબ્દનો પ્રવેશ અશક્ય છે અને તે પ્રત્યક્ષ માત્ર સ્વલક્ષણને જ ગ્રહણ કરવામાં ચતુર હોવાથી, તેનો વિષય બીજાને બતાવી શકાતો નથી. બીજી વાત, શબ્દ દ્વારા, પર વ્યક્તિને સ્વલક્ષણને ગ્રહણ કરવામાં દક્ષ એવું પ્રત્યક્ષ કરાવી શકાય નહીં, કારણ કે વિકલ્પજન્ય હોવાથી શબ્દ તે માત્ર બીજાને વિકલ્પ જ કરાવી શકે છે, પ્રત્યક્ષ નહીં. ऽह्युं छे } -
० अर्थसंप्रेक्षण०
-0
(२१४) व्यवहितत्वादिति । ज्ञानानन्तरं हि विवक्षा, स्थानकरणाभिघातादिना शब्दोत्पत्तौ परसंताने ज्ञानोत्पादादिति । (२१५) विकल्पयोनय इति । विकल्पो योनिः कारणं येषां तथा ।। १० ।। -० शास्त्रसंलोक०
(112) अनादिवासनोद्भूतविकल्पपरिनिष्ठितः शब्दार्थः । " - प्रमाणवा. ३/२०४ / तेषामन्योन्यसम्बन्धे" न्यायमं. पृ.१५८। "तेषामत्यन्तसम्बन्धो" - नयचक्रवृ. पृ. २४३ । "कार्यकारणता तेषां नार्थान् शब्दाः स्पृशन्त्यपि ।" - रत्नाकरा. पृ.९, स्या.मं. पृ.१७५। "तेषामन्योन्यसम्बन्धः " -स्या. रत्ना. पृ. ७०१, न्यायकु . पृ. ५३७ । "शब्दार्थकल्पनाज्ञानविषयत्वेन कल्पितः । धर्मो वस्त्वाश्रयासिद्धिरस्योक्ता न्यायवादिना।।" -प्रमाणवा. ३/२११। "विकल्पवासनोद्भूताः समारोपितगोचराः। जायन्ते : केवलं नार्थगोचराः।।" - प्रमाणवा.३/२८६ । प्रमाणवा. ३ / २८६
बुद्धयस्तत्र
For Personal & Private Use Only
Jain Education International
-0
-
www.jainelibrary.org
