________________
१४६
न्यायावतार.
स्वनिश्चयवदन्येषां निश्चयोत्पादनं बुधैः ।
परार्थं मानमाख्यातं वाक्यं तदुपचारतः ।। १० ।। __ अत्र परार्थं मानमिति लक्ष्यम्, स्वनिश्चयवदित्यादि लक्षणम्, स्व आत्मा तस्य निश्चयः प्रमेयाधिगमः, तद्वदन्येषां प्रतिपाद्यानां निश्चयोत्पादनं प्रमेयपरिच्छेदज्ञानप्रादुर्भावनम्, यथा आत्मनोऽर्थनिर्णयस्तथा परेषां निर्णयजननमित्यर्थः । बुधैर्विद्वद्भिः । पररमै अर्थः प्रयोजनं येन तत् परार्थम्, मीयतेऽनेनेति मानम्, आख्यातं कथितम् |
१३७. ननु च यदि निश्चयोत्पादनं परार्थमानम्, तथा ज्ञानमपि परप्रत्यायनाय व्याप्रियमाणं परार्थं प्राप्नोतीत्याह,वाक्यं परार्थं, न ज्ञानम्, तस्यैवानन्तर्येण व्यापारात्, २१३परप्रयोजनमात्रत्वाच्च,
–૦ન્યાયરશ્મિ - ૦ પરાર્થપ્રત્યક્ષ અને પરાર્થાનુમાનનું સામાન્ય લક્ષણ ૦ શ્લોકાર્થ- પોતાની જેમ બીજાને પણ નિશ્ચય કરાવવો એને વિદ્વાનો વડે “પાર્થ” પ્રમાણ કહેવાયું છે. જ્ઞાનના ઉપચારથી વાક્યને પણ પ્રમાણ કહેવાયું છે. (૧૦)
विवेयन:- 218 '५२॥र्थ भान' में लक्ष्य छ भने 'स्वनिश्चयवत् अन्येषां निश्चयोत्पादनम्' मे લક્ષણ છે. જેમ પોતાને અર્થનો નિશ્ચય હોય, તેમ શ્રોતાને પણ અર્થનો નિશ્ચય કરાવવો તેને વિદ્વાનો પાર્થ” (મુખ્યતયા જેમાં બીજાનું પ્રયોજન હોય તે) પ્રમાણ કહે છે.
(૧૩૭) શંકા- નિશ્ચય કરાવવો – તેને પરાર્થપ્રમાણ કહેવાતું હોય, તો બીજાને સમજાવવા માટે પ્રવૃત્ત થતું વક્તાનું જ્ઞાન પણ પરાર્થ બની જશે.
સમાધાનઃ- ના, માત્ર વાક્ય જ પરાર્થ હોય છે, કારણ કે વાક્ય જ અનંતર વ્યાપારવાળું છે અને વાક્ય જ માત્ર બીજા માટે પ્રયોજાય છે. એટલે વાક્ય પરાર્થ છે. જ્ઞાન તો વ્યવહિત છે. જ્ઞાન પછી વાક્યપ્રયોગ અને તે પછી શ્રોતાને જ્ઞાન થાય છે, અને જ્ઞાન તો સ્વોપકારી પણ છે, એટલે પરાર્થ નથી.
પ્રશ્નઃ- વાક્ય તો અજ્ઞાન સ્વરૂપ છે (અને પ્રમાણનું લક્ષણ તો સ્વ-પરઆભાસી જ્ઞાન છે) તો તે પ્રમાણ શી રીતે બને ? उत्तर:- 6५यार्थी, मेटले आर्यनो ७५यार ४।२९।मां ४२पाथी... ४५ 3 वर्षति तण्डुलानि =
-अर्थसंप्रेक्षण(२१३) परप्रयोजनमात्रत्वादिति । परस्य प्रयोजनं परप्रयोजनम्, तदेव परप्रयोजनमात्रम्, मात्रं कात्स्न्येऽवधारणे इति वचनात्, अवधारणार्थोऽत्र मात्रध्वनिः । यद्यपि कस्यचित्तथाविधाभ्यासाद् वचनमुच्चारयतः स्वयमप्यर्थप्रतिपत्तिर्वाक्यस्य प्रयोजनत्वम्, तथाप्यल्पत्वान्नेह विवक्षितमिति ।
-शास्त्रसंलोक(111) "स्वनिश्चयवदन्येषां निश्चयोत्पादनेच्छया।" -प्रमाणवा. अलं.पृ.५४१। "परार्थमनुमानं तु
स्वदृष्टार्थप्रकाशकम् ।" - प्रमाणवा. मनो./४/१, श्लोकवा.निरा. न्यायरत्ना. पृ.२५२, प्रमाणवा. अलं.पृ.५७२। "स्वनिश्चितार्थप्रतिपादनम्।" -प्रशस्त.पृ.५७७, माठर.५/
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
