________________
१२१ ०
न्यायावतार - श्लो०५ विधेया, तस्यैव तत्र दुःस्थितत्वात् । एतेन संयोगिनोऽपि गमकता प्रत्युक्ता, समानदूषणत्वात्। १७५विरोधिनोऽपि विरुद्धाभावगमकत्वमन्यथानुपपन्नत्वमेव सूचयति, तदभावे गमकत्वायोगात्।
१०७. एवं परपरिकल्पितमन्यदपि लिङ्गलक्षणं यद्गमकताङ्गं तदन्यथानुपपन्नत्वं न व्यभिचरति, साध्यं विनाप्युपपद्यमानस्य गमकतावैकल्यादिति, अत्रैव व्यापके लिङ्गलक्षणे अन्तर्भावनीयम्, विपरीतं तु निरसनीयमिति स्थितम् ।
-न्यायरश्मिસ્વરૂપ અવિનાભાવને જ પુષ્ટ કરે છે, કારણ કે ‘વિરૂદ્ધના અભાવ વિના પોતે ન રહી શકે એવો અવિનાભાવ ન હોય, તો વિરોધી હેતુ સ્વસાધ્યનો ગમક જ નહીં બને. માટે “અન્યથાનુપપન્નત્વ' સ્વરૂપ અવિનાભાવ જ હેતુનું યથાર્થ લક્ષણ સિદ્ધ થાય છે.
(૧૦૭) સારાંશ- આ રીતે બીજાઓ વડે કલ્પાયેલા લિંગના લક્ષણો અને ગમકતાના કારણો અન્યથાનુપપન્નત્વ” ને છોડતા નથી, એટલે કે અવિનાભાવથી જ તેઓ ગમક બને છે, કારણ કે જે હેતુ સાધ્ય વિના ઉત્પન્ન થતો હોય, તે હેતુ તો સાધ્યનો ગમક જ ન બની શકે. માટે પરકથિત જેટલા પણ હેતુના સમ્યગુ લક્ષણો છે, તે બધાનો “અન્યથાનુપપન્નત્વ = અવિનાભાવ સ્વરૂપ વ્યાપક એવા લિંગનાં લક્ષણમાં જ અંતર્ભાવ થઈ જાય છે અને અન્યથાનુપપન્નત્વથી વિપરીત જે પણ લક્ષણો છે, તે બધાનું નિરાકરણ થાય છે, કારણ કે એવા લક્ષણવાળા હેતુઓ તો સાધ્યના ગમક જ ન બની શકે, એમ સ્થિત થયું. આ પ્રમાણે અનુમાનના યથાર્થ લક્ષણનું પ્રતિપાદન કર્યું.
-अर्थसंप्रेक्षण(१७५) . रोधिन इत्यादि । विरोधी वह्निः स्वविरुद्धस्य शीतस्य असत्त्वं बोधयति । विरुद्धाभावगमकत्वमित्युपलक्षणम्, विरुद्धसद्भावगमकत्वस्यापि दर्शनात् । अत एव पूर्वमहिर्विस्फूर्जितविशिष्टो नकुलादिलिङ्गमित्युक्तम्, तस्य च सामान्यस्य तद्रूपतया च तेन तस्याध्यवसायादिति, स्वलक्षणरूपतया चानुमानेन सामान्यस्य विकल्पनात् । (वक्ष्यमाणं टिप्पनकम् त्रयोविंशत्यधिकशतपृष्ठतटीकान्तर्गतेन श्लोकेन सह संयोज्यम्) अतस्मिन् अस्वलक्षणे तद्ग्रहस्य स्वलक्षणतया परिच्छेदस्य भ्रान्तिरपि संबन्धतः प्रमेति । अमुमेवा) दृष्टान्तपूर्वकं विनिश्चये धर्मकीर्तिरकीर्तयत् । यथा
मणिप्रदीपप्रभयोमणिबुद्ध्याभिधावतोः । मिथ्याज्ञानाविशेषेऽपि विशेषोऽर्थक्रियां प्रति ।। १ ।। यथा तथा यथार्थत्वेऽप्यनुमानतदाभयोः । अर्थक्रियानुरोधेन प्रमाणत्वं व्यवस्थितम् ।। २ ।। (प्र. वा.२/५७-५८) इति ।। ५ ।।
- शास्त्रसंलोक(89) "आश्रयाश्रयिभावान्न, स्वातन्त्र्यं समवायिनाम् । इत्ययुक्तः स सम्बन्धो, न युक्तः समवायिभिः ।।" -
आप्तमी.श्लो.६४। "नापि संयोगस्य समवायस्य वा सम्बन्धिव्यतिरेकेण अस्तित्वे किञ्चित् प्रमाणमस्ति।" -ब्रह्मसू.शां.भा.२/ २/१७। "तस्मान्न सम्बन्धिभ्य संबन्धः सर्वथार्थान्तरभूतो विचार्यमाणो घटते।" -न्यायकु.पृ.३०५।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
