________________
१३३०
न्यायावतार - श्लो०६
१२३. एतेन रागारागकम्पाकम्पादिविरोधोद्भावनमपि प्रतिव्यूढम्, प्रमाणप्रसिद्धेऽर्थे विरोधाभावात्, प्रमाणबाधितस्यैव विरुद्धत्वात्, कुयुक्तिविकल्पानां च प्रत्यक्षापह्नवे निर्मूलतया बाधकत्वायोगात्, १८तिदुद्दलितत्वेनोत्थानाभावात्, १८ भिन्न प्रवृत्तिनिमित्तत्वाच्च सर्वधर्माणां तद्विपर्ययसंपाद्यो विरोधो दूरापास्त एव । १२४. किं च, स्वयमेव संवेदनं १“परमार्थसंव्यवहारापेक्षया प्रत्यक्षाप्रत्यक्षसविकल्पका
-न्यायश्मि(૧૨૩) બીજી વાત, પટના એક અંશમાં રાગ અને બીજા અંશમાં અરાગનો પ્રતિભાસ થાય છે. અવયવી નિરંશ માનીએ તો તે પ્રતિભાસનો વિરોધ ઊભો થાય છે, એ આપત્તિ તમે આપી છે. તે યોગ્ય નથી, કારણ કે એ પ્રત્યક્ષપ્રમાણસિદ્ધ છે. વળી, તમે તો પ્રત્યક્ષનો જ અપલાપ કરો છો - પ્રત્યક્ષ ગ્રાહ્ય અર્થને માનતાં જ નથી, તો પછી પ્રત્યક્ષના બળ પર કોઈ યુક્તિઓ ઊભી કરીને વિરોધ કઈ રીતે લાવી શકો ? તેવો તમે ઊભો કરેલ વિરોધ અમને બાધક બની શકે નહીં.વળી પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી જ તે યુક્તિઓ ખંડિત થતી હોવાથી તેનું ઉત્થાન જ નહીં થાય.
(१२४) प्रश्न:- अवयव-अवयवान भिन्न मने भिन्न - ने मानवामां आवे, तो शुं विरोध न थाय ?
ઉત્તર:- ના, કારણ કે બધા ધર્મોનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ભિન્ન હોય છે. એટલે તે ધર્મોમાં પરસ્પર વિપર્યય જોવા મળે તેમાં વિરોધ નથી. દા.ત. ઉપરનો ગ્લાસ ખાલી હોય, નીચેનો ભરેલો હોય તો ભરેલો અને ખાલી એ બે પરસ્પર વિરોધી જણાતા ધર્મો પણ જુદી જુદી અપેક્ષાએ એક ગ્લાસમાં રહી
–अर्थसंप्रेक्षण(१८६) तदुद्दलितत्वेनेति । प्रत्यक्षापह्नवेन कुयुक्तिविकल्पानां निर्दलितत्वादुत्थानाभावः, प्रत्यक्षाभावे हि क्वचित् कस्याप्यदर्शने कथं कुयुक्तिविकल्पानां संभवः ? (१८७) भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्वादिति । पर्यायरूपतया हि एकत्वपरिणामरूपस्यावयविनः तन्तुभ्यो भेदः, द्रव्यरूपतयाऽभेदः, एवमुत्पादादिधर्माणामपि विरोधाभावो बोद्धव्यः, उत्तरपर्यायस्य ह्युदयः पूर्वपर्यायस्य व्ययः द्रव्यस्य त्वनुयायिनो ध्रौव्यमिति । (१८८) परमार्थेत्यादि । परमार्थसंव्यवहारापेक्षयेति एतद् यथासंभवं योज्यं न यथाक्रमम्, तेन परमार्थापेक्षया संवेदनं प्रत्यक्षम् स्वसंवेदनरूपत्वात्; संव्यवहारापेक्षया त्वप्रत्यक्षम्, अर्थाभावेऽप्यर्थपरिच्छेदात्मकत्वेन लोकैरध्यवसायात्, तथा परमार्थापेक्षया विकल्परहितम्, सर्वविकल्पानां स्वात्मनि निर्विकल्पत्वात्; संव्यवहारापेक्षया तु विकल्पकलुषितम्, असतो बहिरर्थस्य तेन विकल्पनात्, तथा परमार्थापेक्षया अभ्रान्तम्, ज्ञानमात्रस्य वास्तवत्वात्; संव्यवहारापेक्षया च भ्रान्तम्, अविद्यमानबाह्यवस्तुनि बहीरूपतयार्थस्य ग्राहकत्वात् । आदिग्रहणात् परमार्थापेक्षया प्रमाणम् संव्यवहारापेक्षया त्वप्रमाणमित्याद्यपि द्रष्टव्यम् ।
-शास्त्रसंलोक(100) "यथैकस्यैव नरस्य पितृत्वपुत्रत्वाद्यनेकसंबन्धा भिन्ननिमित्ता न विरुध्यन्ते। तद्यथा - स नरः
स्वपित्रपेक्षया पुत्रः, स्वसुतापेक्षया तु पितेत्यादि । अभिन्ननिमित्तास्तु विरुध्यन्ते । तद्यथा - स्वपित्रपेक्षयैव स पिता पुत्रश्चेत्यादि ।" - षड्द.टी.पृ.३७७ ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
