________________
૭૬
)
પ
न्यायावतार - श्लो. १
६५. प्रत्यक्षानुमानयोश्च प्रामाण्यं कुत इति चिन्त्यम् | न तावत्प्रत्यक्षात्, तस्य निर्विकल्पकतया सतोऽप्यसत्कल्पत्वात् । तत्पृष्ठभावी विकल्पस्तु न ११६स्वलक्षणाम्भोधिमध्यमवगाहते, तत्कथं तत्राप्रविष्टस्तत्स्वरूपं निश्चिनुयात् । अप्रमाणभूताच्च तस्मात्प्रामाण्यनिर्णय इति निबिडजडिमाविष्करणं भवताम् । अनुमानात्प्रामाण्यनिर्णय इति चेत्, न, तस्यापि
–૦ન્યાયરરિમ - ૦ બૌદ્ધમતે પ્રત્યક્ષ – અનુમાનનું પ્રમાણ્ય પણ કઈ રીતે? 9 (ઉપ) પહેલી વાત - બૌદ્ધમતે જે પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન પ્રમાણ મનાયા છે, તે બંનેના પ્રામાણ્યનો નિર્ણય કોનાથી થશે? 'પ્રત્યક્ષથી કે અનુમાનથી ?
(૧) બંનેના પ્રામાયનો નિશ્ચય પ્રત્યક્ષથી તો અશક્ય છે, કારણકે પ્રત્યક્ષ તો નિર્વિકલ્પ હોવાથી, વિકલ્પ - વિચારથી શૂન્ય છે, માટે પ્રમાણતા/અપ્રમાણતાનો વિચાર તેનાથી અશક્ય છે. નિર્વિકલ્પ તો વિદ્યમાન હોવા છતાં અવિદ્યમાન તુલ્ય જ છે, તેથી એના આધારે પ્રામાણ્યનું વ્યવસ્થાપન ન થઈ શકે.
પ્રશ્ન- નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ બાદ થતા “વિકલ્પજ્ઞાનથી પ્રમાણ્યનો નિશ્ચય માનીએ તો ?
ઉત્તરઃ- તો યદ્યપિ વાંધો નથી, કારણ કે વિકલ્પજ્ઞાન તે વિચારાત્મક છે. પણ બૌદ્ધમતે વિકલ્પજ્ઞાનનો વિષય સ્વલક્ષણ ન બનતો હોવાથી જ્ઞાનરૂપ સ્વલક્ષણના સ્વરૂપનો નિશ્ચય, તેનાથી અશક્ય છે. વળી વિકલ્પજ્ઞાન તો અપ્રમાણ મનાય છે, એવા અપ્રમાણભૂત વિકલ્પજ્ઞાનથી પ્રામાણ્યનો નિશ્ચય માનવો એ તો તમારી ગાઢ જડતાનો જ આવિષ્કાર છે.
(૨) બંનેના પ્રામાણ્યનો નિશ્ચય અનુમાનથી પણ અશક્ય છે, કારણ કે બૌદ્ધમતે બધી વસ્તુઓ સ્વલક્ષણરૂપ છે. જે સ્વલક્ષણને વિષય બનાવે તે જ પ્રમાણ છે. પ્રત્યક્ષ – અનુમિતિરૂપ જ્ઞાન પણ સત્ હોવાથી સ્વલક્ષણ છે. હવે અનુમાન, સ્વલક્ષણને વિષય જ બનાવતો નથી, તેનો વિષય અસત્ એવું સામાન્ય જ હોય છે. એટલે અનુમાનથી પણ પ્રત્યક્ષ અનુમાનના પ્રમાણ્યનો નિર્ણય થઈ જ ન શકે.
બૌદ્ધઃ- બંનેના પ્રામાણ્યનો નિશ્ચય, ભલે અનુમાનથી ન થતો હોય, તો પણ અનુમાન દ્વારા તેમના અપ્રામાણ્યનો વ્યવચ્છેદ તો થાય જ છે.
જેન- બૌદ્ધમતે, અનુમાનથી તેમના અપ્રમાણ્યનો વ્યવચ્છેદ પણ ન ઘટી શકે, કારણ કે ભૂતલાદિમાં ઘટત્વનો વ્યવચ્છેદ કરવામાં આવે છે, ત્યાં વ્યવચ્છેદ તે ભૂતલથી અભિન્ન છે. (કારણ કે ઘટવાભાવ એ ભૂતલનું જ સ્વરૂપ છે, એ જૈનમાન્ય પ્રસિદ્ધ પદાર્થ છે) એટલે અનુમાનથી જે અપ્રામાણ્યનો વ્યવચ્છેદ પ્રત્યક્ષાદિમાં કરાય છે, તે વ્યવચ્છેદ પ્રત્યક્ષાદિ સ્વરૂપ જ છે. એવું ન માનો, તો અનુમાનનો વિષયમાત્ર વ્યવચ્છેદ રહે, જે વસ્તુ નથી - પણ અભાવ છે, એટલે અનુમાન
-अर्थसंप्रेक्षण(११६) स्वलक्षणाम्भोधीति | स्वलक्षणं प्रत्यक्षानुमाने, ते एव विकल्पस्य सामान्यविषयत्वेनाविषयत्वाद् अम्भोधिः । (११७) तत्स्वरूपं प्रत्यक्षानुमानस्वरूपम् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
