________________
न्यायावतार श्लो० १
७७
६७. किं च । गृहीतसंबन्धस्यानुमानं प्रवर्तेत, संबन्धस्त्रिकालगोचरो ग्राह्यः, न च प्रत्यक्षं तं लक्षयितुं क्षमते, पूर्वापरक्षणत्रुटितरूपवार्तमानिकक्षणग्रहणपर्यवसितसत्ताकत्वात् तदुत्तरकालभाविनो विकल्पस्यापि व्यावहारिकाभिप्रायेण तन्निष्ठताभ्युपगमात् । अनुमानाद् ग्रहीष्यति इति चेत्, ननु तदपि संबन्धपूर्वकं प्रवर्तते, तद्ग्रहणेऽपीयं वार्ता इति अनवस्था।
42
६८. तस्मादनुमानमभिलषता गत्यन्तराभावात् तत्संबन्धग्रहणप्रवणस्त्रिकालगोचरोऽव्यभिचारी वितर्कोऽभ्युपगन्तव्यः । तथा च प्रस्तुतद्वैविध्यस्य विघटितत्वात्, अन्यदपि यदेवंविधमविसंवादि ન્યાયરશ્મિ -
(७७) त्रीक बात - साध्य - साधनना संबंधनुं ग्रहए। थाय, तो ४ अनुमान राज्य छे. ते साध्य - સાધનનો સંબંધ ત્રિકાલિક હોવો જોઈએ. અનુમાન કરવાં, આ સાધ્ય-સાધનના સંબંધનું ગ્રહણ શેનાથી થશે ? પ્રત્યક્ષથી કે અનુમાનથી ?
(૧) પ્રત્યક્ષથી તો ન થઈ શકે, કારણ કે પ્રત્યક્ષ તો પૂર્વ-અપર ક્ષણથી ત્રુટિત હોવાથી, માત્ર વર્તમાનગત સ્વલક્ષણને ગ્રહણ કરવામાં જ પર્યવસિત છે. આવા પ્રત્યક્ષથી ત્રિકાલિક સાધ્ય – સાધનના સંબંધનું ગ્રહણ તો શી રીતે થઈ શકે ?
પ્રત્યક્ષ પછી થતાં વિકલ્પથી પણ સંબંધનું ગ્રહણ અશક્ય છે, કારણ કે વ્યવહારથી વિકલ્પનો વિષય પણ, વાર્તમાનિક સ્વલક્ષણ જ છે, એટલે ત્રૈકાલિક સંબંધનું જ્ઞાન વિકલ્પથી પણ ન થઈ શકે. (૨) ‘સંબંધનું ગ્રહણ અનુમાનથી થાય' એમ કહેશો તો તે સંબંધજ્ઞાપક અનુમાન પણ સંબંધ પૂર્વક જ થઈ શકશે, તેના સંબંધનો નિર્ણય પણ પ્રત્યક્ષથી કે અનુમાનથી ? એવી વિકલ્પપરંપરા થતાં, અનવસ્થા થશે.
(७८) निष्ठुर्ष:- जीभे डोई उपाय न होवाथी, अनुभानना प्रामाएयने स्वीअरवा भाटे, साध्यસાધનના ત્રિકાલિક સંબંધને ગ્રહણ કરવામાં કુશળ, ત્રિકાળવિષયક, અવ્યભિચારી એવા ‘વિતર્ક’ને અતિરિક્ત પ્રમાણરૂપે માનવો જ રહ્યો. આમ અતિરિક્ત પ્રમાણ માનવાથી ‘પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન એમ માત્ર બે જ પ્રમાણ છે' - આ રીતે બૌદ્ધકલ્પિત પ્રમાણની દ્વિવિધતાનો વિનાશ થઈ ગયો. આ રીતે માત્ર ‘વિતર્ક' જ નહીં, પણ પ્રત્યભિજ્ઞા, ઉપમાન, શાબ્દ વગેરે જે પણ જ્ઞાનો ० शास्त्रसंलोक०
-
·
(42) "अन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्याप्तिज्ञानं दर्शनस्मरणाभ्यामगृहीतप्रत्यभिज्ञाननिबन्धनं तर्कः चिन्ता ।" लघी.अभ.पृ.२९, "अविज्ञाततत्त्वेऽर्थे कारणोपपत्तितस्तत्त्वज्ञानार्थमूहस्तर्कः ।" -न्यायसू. १/१/४० "अविज्ञाततत्त्वे सामान्यतो ज्ञाते धर्मिणि एकपक्षानुकूलकारणदर्शनात् तस्मिन् संभावनाप्रत्ययो भवितव्यतावभासः तदितरपक्षशैथिल्यापादने तद्ग्राहक प्रमाणमनुगृह्य तान् सुखं प्रवर्तयन् तत्त्वज्ञानार्थमूहस्तर्कः ।" - न्यायमं. पृ. ५८६, पृ.१३ "एकधर्माभ्युपगमे द्वितीयस्य नियतप्राप्तिरूपः तर्कः । " न्यायली. पृ. ५४ । "व्यापकाभाववत्त्वेन निर्णीते व्याप्यस्याहार्यारोपाद्यो व्यापकस्याहार्यारोपः स तर्कः ।" न्यायसूत्रवृ. १/१/४० | "तर्कश्चापाद्यापादकयोर्व्याप्तिमूलः ।" -महावि.पृ.१३१ । अदृष्टसम्बन्धात्परोक्षप्रतीतिः तर्क इति लक्षणम् ।" - प्रमाणवार्तिकालं. पृ.३०० /
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
