________________
न्यायावतार - श्लो०४ स्वांशग्रहणे ह्यन्तःसंवेदनं व्याप्रियते यथा तथा बहिरपि, १३५इतरथा अर्थवज्ज्ञानसंतानान्तराण्यपि विशीर्येरन्, स्वप्नदृष्टान्तेन १३६तदनुमानस्योपप्लवमात्रतापत्तेः, स्वविज्ञानस्यैव तथा तथा
–૦ન્યાયરશ્મિ - જે રીતે જ્ઞાન, સ્વ અંશને ગ્રહણ કરવા અંદર વ્યાપૃત થાય છે, તે જ રીતે બાહ્યાર્થમાં પણ વ્યાપૃત થાય છે. જો બાહ્યાર્થમાં વ્યાપૃત ન થાય તો બાહ્યાથની જેમ, જ્ઞાનની અન્ય પરંપરાનો વિલોપ થઈ જશે. કઈ રીતે વિલોપ થશે ? એ જરા વ્યવસ્થિત સમજીએ -
યોગાચાર સંતાનાંતરની અન્ય વ્યક્તિગત જ્ઞાનપરંપરાની) સિદ્ધિ આ અનુમાનથી કરે છે - વિવક્ષિત દેવદત્તાદિથી ભિન્ન એવા યજ્ઞદત્તાદિમાં જે વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) અને વ્યાપાર (બોલવાનો વ્યાપાર) જોવાય છે (પક્ષ) તે બંને જ્ઞાન પૂર્વક જ છે (સાધ્ય), કારણ કે તે બે વ્યાપાર અને વ્યાપાર રૂપ છે. (હનુ) જેમ કે સ્વીકારાયેલ વ્યાપાર-વ્યાહાર (દષ્ટાંત)
આ અનુમાનનો આશય એ છે, કે વ્યાપાર અને વ્યાપાર બંને જ્ઞાનનું કાર્ય છે, તેથી જ્ઞાન વિના વ્યાપાર-વ્યાપાર અશક્ય છે. જેમ દેવદત્તમાં વ્યાપાર-વ્યાહાર જ્ઞાનપૂર્વક જોવાય છે, તેમ યજ્ઞદત્તમાં પણ વ્યાપાર-વ્યાહાર જ્ઞાનપૂર્વક જ હોવા જોઈએ, નહીંતર વ્યાપાર-વ્યાહાર જ અશક્ય છે. અહીં દેવદત્તની જ્ઞાનસંતાન અને યજ્ઞદત્તની જ્ઞાનસંતાન બંને જુદી છે, જેમ અહીં સંતાનાંતરનું અનુમાન થયું, તેમ જ્યાં-જ્યાં જે-જે વ્યક્તિમાં વ્યાપાર-વ્યાહાર જોવાશે, ત્યાં બધે જ્ઞાનપૂર્વકતાનું અનુમાન થશે ૯ આ સંતાનાંતરનું સાધક અનુમાન પણ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે અને યોગાચારમતે તો બધા જ જ્ઞાનો બાહ્ય પદાર્થના આલંબનથી રહિત છે. તમે જ કહ્યું છે -
ર્વે પ્રત્યય નિરીનરૂના, પ્રત્યયત્વત, સ્વપ્નપ્રત્યયવત -એટલે સ્વપ્ન જ્ઞાનની જેમ બધા જ્ઞાનો જ્ઞાનસ્વરૂપ હોવાથી, બાહ્ય પદાર્થના આલંબનથી રહિત છે.”
આ રીતે સ્વપ્નજ્ઞાનના દૃષ્ટાંતથી તે અનુમાન પણ ભ્રાંત કહેવાશે અને બ્રાંત એવા તે અનુમાનથી સંતાનાંતરની સિદ્ધિ જ નહીં થાય, તેથી એવું સાબિત થશે કે સંતાનાંતર છે જ નહીં, માત્ર સંતાનાંતરનું પોતાને જ્ઞાન થાય છે – પોતાનું જ્ઞાન જ, જે રીતે અર્થ ન હોવા છતાં અર્થરૂપે પરિણમે છે, તે રીતે સંતાનાંતરરૂપે પરિણમે છે. તથા પ્રમાણ-પ્રમેય, પ્રતિપાદ્ય-પ્રતિપાદક, કાર્યકારણ વિગેરે ભાવો પણ જ્ઞાનમાં જ જણાય છે
–૦૫ર્થસંપ્રેક્ષા(१३५) इतरथेत्यादि । संतानो ज्ञानप्रवाहः, तस्मात् विवक्षितादन्ये संतानान्तराणि । (१३६) तदनुमानस्य संतानान्तरसाधकानुमानस्य, तथा हि-विवक्षितदेवदत्तादेरन्यत्र यज्ञदत्तादौ व्यापारव्याहारौ बुद्धिपूर्वकौ, व्यापारव्याहारत्वात्, संप्रतिपन्नव्यापारव्याहारवद्, इति संतानान्तरसाधकानुमानम् । तस्मिन् व्यापारव्याहारयोञ्जनकार्यत्वेन प्रतिबन्धनिश्चयात् । एतस्य चानुमानस्य स्वप्नदृष्टान्तेनोपप्लवो भ्रान्तत्वम् । तथा हि-यथा सर्वे प्रत्यया निरालम्बमानाः, प्रत्ययत्वात्, स्वप्नप्रत्यवदिति भवदभिप्रायेण बहिरर्थसाधनस्य निरालम्बनतया बाह्यार्थाभावः, तथा संतानान्तरसाधनस्यापि निरालम्बनतया संतानान्तराभावः |
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
