________________
न्यायावतार श्लो० ४
●
-
अपूर्वप्रादुर्भावस्य प्रमाणबाधितत्वात्, अत्यन्तासतां शशविषाणादीनामप्युत्पत्तिप्रसङ्गात् । तस्मादिदमात्मरूपतया विद्यमानमेव विशेषकृद्धेतुकलापसंनिधानात् साक्षादर्थग्रहणपरिणामरूपतया विवर्तेत, तथा चोत्पन्नजन्मादिविशेषणं न संभवेत् । अथैवंविधार्थसूचकमेवैतद्ड़्त्याचक्षीथाः, तथा सत्यविगानमेवेत्यास्तां तावत् ।
९७. अधुना परोक्षलक्षणं दर्शयति-इतरदित्यादि । अपरोक्षतयार्थस्य ग्राहकं ज्ञानं प्रत्यक्षमित्युक्तम्, तस्मादितरदसाक्षादर्थग्राहकं ज्ञानं परोक्षमिति ज्ञेयमंवगन्तव्यम् । एतदपि ન્યાયરશ્મિ -
०
તે બંને દ્વારા કથિત પ્રત્યક્ષનું લક્ષણ અયુક્ત છે, કારણ કે અપૂર્વપ્રાદુર્ભાવ તો પ્રમાણથી બાધિત છે, એટલે જે વસ્તુ પહેલાં હતી જ નહીં એવી વસ્તુની ઉત્પત્તિ તો કદી ન થાય, અન્યથા શશશૃંગ વગેરેની પણ ઉત્પત્તિ થઈ જશે. માટે પહેલા ‘આત્મા’ સ્વરૂપે વિદ્યમાન પદાર્થ જ કારણ કલાપના સંનિધાનથી, કંઈક વિશેષનું આધાન થતાં અર્થગ્રહણ પરિણામના પર્યાયને પામે છે - તે જ જ્ઞાન કહેવાય છે. એટલે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ કે જન્મ થતો નથી.
१०७
માટે પ્રત્યક્ષના લક્ષણમાં, નૈયાયિકે મૂકેલ ‘ઉત્પન્ન’ સ્વરૂપ જ્ઞાનનું વિશેષણ અને મીમાંસકે મૂકેલ '४न्म' ३५ ज्ञाननुं विशेषए। असंभवित छे.
જો તમે કહો કે – “અમારું લક્ષણ પણ આ અર્થને જ જણાવે છે, અર્થાત્ ‘આત્માનું જ્ઞાનરૂપે પરિણમન' એ જ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ છે” તો તો અમને કોઈ વાંધો જ નથી, કારણ કે નામફેરમાં, વિદ્વાનોનો અનાદર કે વિખવાદ નથી હોતો - આ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષનું યથાર્થ લક્ષણ જાણ્યું. હવે ‘પરોક્ષ’ પ્રમાણનું લક્ષણ જોઈએ -
૦ પરોક્ષ પ્રમાણનું યથાર્થ લક્ષણ O
(८७) ४ ज्ञान साक्षात् ३ये अर्थनुं ग्रहए। नथी झरतुं, ते ज्ञानने 'परोक्ष' प्रभाग म्हेवाय छे. સ્વસંવેદનની અપેક્ષાએ તો આ જ્ઞાન પણ પ્રત્યક્ષ જ છે, કારણ કે સ્વસંવેદન તો અહીં પણ સાક્ષાત્ ० शास्त्रसंलोक:
-0
Jain Education International
(70) "अविशदमविसंवादिज्ञानं परोक्षम् । " सन्मति. टी. पृ. ५९५ । "अस्पष्टं परोक्षम् " - प्रमाण. त.३/१, प्रमाणमी. ३/१। "अक्षाणां परं परोक्षम्, अक्षेभ्यः परतो वर्तते इति वा, परेण इन्द्रियादिना वा ऊक्ष्यते परोक्षम्।" षड्द.पृ. ५४। "जं परदो विण्णाणं तं तु परोक्खत्ति भणिदमत्थेसु" -प्रव.सार श्लो. ५९ । "पराणीन्द्रियाणि मनश्च प्रकाशोपदेशादि च बाह्यनिमित्तं प्रतीत्य तदावरणकर्मक्षयोपशमापेक्षस्य आत्मन उत्पद्यमानं मतिश्रुतं परोक्षम् इत्याख्यायते ।" सर्वार्थसि.पू. ५९ । "उपात्ताऽनुपात्तपरप्राधान्यादवगमः परोक्षम् ।" तत्त्वार्थरा. वा. पृ.३८ । "अक्षाद् आत्मनः परावृत्तं परोक्षम् ततः परै इन्द्रियादिभिः ऊक्ष्यते सिञ्च्यते अभिवर्ध्यत इति परोक्षम् । " तत्त्वार्थश्लो. वा. पृ. ३८।" "परोक्षमविशदज्ञानात्मकम् ।" प्रमाणप. पृ.६९ । "परोक्षमितरत् । " परीक्षामुख ३/१। "भवति परोक्षं सहायसापेक्षम्।" पञ्चाध्यायी श्लो. ६९६ । "अक्खस्स पोग्गलकया जं दव्विंदियमणा परा तेणं । तेहिं तो जं णाणं परोक्खमिह तमणुमाणं व ।। " विशेषा. भा. श्लो. ९. । "यत् तद्विशदस्वरूपाज्ज्ञानात् शेषमविशदस्वभावं ज्ञानं तत् परोक्षम् ।।" न्यायकु. पृ.२७ ।
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
