________________
१११७
न्यायावतार - श्लो. ५ स्मृतम् अभिप्रेतं नीतिविद्भिरिति संबन्धः । तत्र लिङ्गात् साध्यनिश्चायकमित्यनेनानुमानस्य प्रत्यक्षशाब्दलक्षणसंकीर्णतां वारयति ।
१००. साध्याविनाभुन इत्यनेन परप्रणीतलिङ्गलक्षणव्युदासमाचष्टे । ततश्च यत्परे प्रोचुः-१६९पक्षधर्मत्वान्वयव्यतिरेकलक्षणरूपत्रयोपलक्षितानि त्रीण्येव लिङ्गानि अनुपलब्धिः स्वभावः कार्यं चेति । तदुक्तम् -
१७१अनुमेयेऽथ तत्तुल्ये सद्भावो नास्तितासति । निश्चितानुपलम्भात्मकार्याख्या हेतवस्त्रयः ।। इति" ।
-न्यायश्मि- સાધ્ય અવિનાભાવી એવા લિંગથી જે સાધ્યનિશ્ચાયક જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તે જ્ઞાનને ન્યાયને જાણનાર પુરુષો “અનુમાન' કહે છે. આ અનુમાન લક્ષણમાં “લિંગથી જે સાધ્યનો નિશ્ચાયક' - એમ કહેવા દ્વારા, પ્રત્યક્ષ અને શબ્દથી, અનુમાનની ભિન્નરૂપે સિદ્ધિ થાય છે, કારણ કે ‘લિંગથી સાધ્યનો નિશ્ચાયક' એવું વિશેષણ પ્રત્યક્ષ કે શબ્દમાં નહીં, પણ માત્ર અનુમાનમાં જ ઘટે છે.
(૧૦૦) “સાધ્ય અવિનાભુ એવું લિંગ કહેવાથી, પરપ્રણીત જેટલા પણ લિંગના લક્ષણો છે, તે બધાનો બુદાસ થાય છે. પહેલા બૌદ્ધાદિ દર્શનકારો વડે કલ્પાયેલું લિંગનું લક્ષણ વિચારીએ. તે આ प्रभाए -
૦ બોદ્ધકલ્પિત ત્રણ પ્રકારના લિંગનું સ્વરૂપ ૦ બૌદ્ધોનું એવું મંતવ્ય છે કે પક્ષધર્મત્વ, અન્વય અને વ્યતિરેક – આ ત્રણ રૂપથી ઉપલક્ષિત लिंगना ५९३९। छ - (१) अनुपलब्धि, (२) स्वभाव भने (3) अर्थ - 20 ४ पात तेमना શાસ્ત્રમાં કહેલ છે –
અનુમેય(પક્ષ)માં હેતુનું જોવું, તતુલ્ય(સપક્ષ)માં હેતુનો સદ્ભાવ હોવો અને વિપક્ષમાં હેતુની નાસ્તિતાની બુદ્ધિ થવી – આ ત્રણ રૂપથી નિશ્ચિત એવા હેતુના અનુપલંભ, સ્વભાવ અને કાર્ય - એમ ३१ मार डोय छे."
-अर्थसंप्रेक्षण(१६९) पक्षधर्मान्वयेत्यादि । परे बौद्धाः । (१७०) तदुक्तमिति । दिग्नागेनेति शेषः ।
(१७१) अनुमेयेत्यादि । अनुमेयः पक्षः, तत्र सद्भावः प्रत्यक्षतोऽनुमानतो वा हेतोर्दर्शनम्; तत्र प्रत्यक्षतः कस्मिंश्चित् प्रदेशे धूमस्य, अनुमानतः शब्दे कृतकत्वस्य । तथा तत्तुल्ये साध्यसद्भावाद्
-शास्त्रसंलोक(76) "हेतुस्त्रिरूपः।" -न्यायप्रवे.पृ.१। "त्रैरूप्यं पुन....।" -न्यायबि.टी.पृ.३१-३३, वादन्याय पृ.६०,
तत्त्वसं.पृ ४०४। "हेतोस्त्रिष्वपि रूपेषु निर्णयस्तेन वर्णितः । असिद्धविपरीतार्थव्यभिचारिविपक्षतः।।" -प्रमाणवा.३/१४ । "पक्षधर्मस्तदंशेन व्याप्तो हेतुस्तिधैव सः । अविनाभावनियमात् हेत्वाभासास्ततोऽपरे।।" हेतुबि.प्र.परि, प्रमाणवा.३/१, तत्त्वसं.का.१३६२ ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
