________________
न्यायावतार श्लो० ४
१०१
अविशिष्टः प्रमातुरान्ध्यं लक्षयतीति । १५° तस्माद्यथाकथंचिन्निर्णयाभावात् स्वयमप्रतीतमपि निर्विकल्पकदर्शनं वासनाप्रबोधद्वारेण विकल्पमुत्थाप्यात्मव्यापारमभिलापयति कतिचिदंशविषयम्, तथार्थोऽपि यदि चक्षुरादिसामग्र्यन्तःपातित्वेनाप्रतीत एव स्वयम्, तथास्वभावत्वात् । संकेतकालभाविताभिलापसामान्यविषयात्मसंस्कारप्रबोधद्वारेणात्मविषयमभिलापसंसृष्टं संवेदनमुल्लासयेत्
नात्यन्तमयुक्तं पश्यामः ।
९१. न १५१चायं सविकल्पको बोधो मनोराज्यादिविकल्पकल्पः । १५३ चक्षुरादिसामग्रीसंपाद्यत्वात् १५४" इतरस्य तु मनोमात्रप्रभवत्वात् । अतः कथं १५५तद्वद्विकल्पान्तराविर्भावे निवर्तेत ? मानसविकल्पस्यैव विकल्पान्तरेण निवर्तनात्, अस्य तु कारणसामर्थ्येन बलात् प्रवृत्तेः ।
-
0
૦ન્યાયરશ્મિ –
જ થયું - આ રીતે તો વિશ્વના સર્વ પ્રમાતાઓ અંધ બની જશે. માટે તમે જે આપત્તિ અમને આપી, તે જ આપત્તિ તમને પણ આવે છે.
એટલે તમારે માનવું જ પડશે કે, કોઈપણ રીતે, નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ સ્વયં અપ્રતીત હોવા છતાં, સંસ્કારને જાગ્રત કરીને વિકલ્પ ઉત્પન્ન કરે છે અને તેથી પોતાના વ્યાપારના કોઈક અંશનો અભિલાપ उरावे छे.
તે રીતે અર્થ પણ, સ્વયં અપ્રતીત હોવા છતાં, ચક્ષુ વગેરે જ્ઞાનસામગ્રીમાં જ સમાવિષ્ટ હોવાથી, તથાસ્વભાવથી જ સંકેતકાલીન અભિલાપસામાન્યવિષયક પોતાના સંસ્કારને જાગ્રત કરીને પોતાના વિષયવાળું શબ્દસંસૃષ્ટ જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરે છે, એવું માનવામાં કંઈ અનુચિત નથી.
-0
(૯૧) (૩) પ્રત્યક્ષ તો ઈન્દ્રિયસામગ્રીજન્ય છે, રાજ્યાદિ વિકલ્પ તો માત્ર મનજન્ય છે. માનસવિકલ્પ જ, બીજા વિકલ્પથી નાશ પામે એવો નિયમ છે. ઈન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષની તો સામગ્રી હોઈને, તે પોતે જ બળવાન્ બનીને પ્રવૃત્ત થાય છે - તે અન્ય માનસવિકલ્પથી નાશ પામતું નથી. -० अर्थसंप्रेक्षण:
-0
(१५०) तस्मात् यथा कथंचिदिति । तस्मादिति हेतौ पञ्चमी, यथेति दृष्टान्तोपदर्शनार्थः; कथंचित् केनचित् प्रकारेणेति । (१५१) अयमिति । इन्द्रियजः । (१५२) विकल्पकल्पः विकल्पसदृशः, कल्पशब्दस्य उपमार्थत्वात् । यदाह
सामर्थ्यवर्णनायां च छेदने करणे तथा ।
औपम्ये चाधिवासे च कल्पशब्दं विदुर्बुधाः ।। १ ।।
(१५३) चक्षुरादीति । आदिशब्दाद् रूपालोकमनस्कारादयो गृह्यन्ते । (१५४) इतरस्येति । मनोराज्यादिविकल्पस्य । (१५५) तद्वत् मनोराज्यादिविकल्पवत् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
