________________
न्यायावतार - श्लो० २
૮૬) 'तावदनिश्चितम्, अनिश्चितस्य लक्षणत्वायोगात्, उन्मत्तकविरुतवत् । अथ निश्चितम्, तत्किमप्रमाणात्प्रमाणाद्वा । न तावदप्रमाणात्, अप्रमाणस्य निश्चायकत्वायोगात् । यदि पुनरप्रमाणमपि निश्चायकमिति संगीर्येत, तदा प्रमाणपर्येषणं विशीर्येत, नैरर्थक्यापत्तेः, अप्रमाणादपि निश्चायकत्वाभ्युपगमात् । अथ प्रमाणात्, तत्किमलक्षणम्, लक्षणोपेतं वा । B-'अलक्षणं चेन्निश्चायकं प्रमाणम्, तर्हि सर्वप्रमाणानां लक्षणाभिधानमनर्थकम्, तद्व्यतिरेकेणाप्यर्थनिश्चयसिद्धेः, भवदभिप्रेतलक्षणनिश्चायकप्रमाणवत् । अथ B-2लक्षणोपेतम्, तत्रापि विकल्पयुगलमनिवारितप्रसरमनुधावति, तल्लक्षणं निश्चितमनिश्चितं वा । न तावदनिश्चितं लक्षणं लक्ष्यं लक्षयति । निश्चयोऽपि प्रमाणादप्रमाणाद्वा । अप्रमाणान्निश्चयासिद्धेः प्रमाणादिति वक्तव्यम् । तदप्यलक्षणं सलक्षणं वा । अलक्षणत्वे पूर्वस्यार्थग्रहणे किं झूणम् । सलक्षणत्वे त्वेतल्लक्षणं निर्णीतमनिर्णीतं
–૦નાયરશ્મિ – અનિશ્ચિત હોય તે તો લક્ષણ જ ન બની શકે. જેમ સ્વરૂપથી અનિશ્ચિત હોવાથી, ઉન્મત્તના બોલાયેલા શબ્દો...
(૨) પ્રમાણનું લક્ષણ, સ્વરૂપથી નિશ્ચિત કહેશો તો એનો નિશ્ચય કોનાથી થશે? -“અપ્રમાણથી કે ૨-પ્રમાણથી ?
(2.A) અપ્રમાણથી નિશ્ચય તો ન માની શકાય કારણ કે અપ્રમાણથી કોઈનો પણ નિશ્ચય ન થઈ શકે. અપ્રમાણથી પણ નિશ્ચય મનાય, તો અપ્રમાણથી જ પ્રમાણનું કાર્ય થઈ જવાથી, પ્રમાણની વિચારણા - પ્રમાણની ગવેષણા.. વિગેરે વ્યર્થ થઈ જશે.
(2.B) પ્રમાણના સ્વરૂપનો નિશ્ચય, પ્રમાણથી કહેશો તો તે નિશ્ચાયક પ્રમાણ કેવું માનો છો "લક્ષણરહિત કે લક્ષણયુક્ત ?
(2.8.1) પ્રમાણ લક્ષણનું નિશ્ચાયક પ્રમાણ જો લક્ષણરહિત હોય, તો લક્ષણરહિત હોવા છતાં, જેમ આ પ્રમાણ સ્વવિષયનો નિશ્ચય કરાવે છે, તેમ બધા જ પ્રમાણો લક્ષણ વિના જ સ્વવિષયનો નિશ્ચય કરાવશે, એથી તો લક્ષણનું અભિધાન નિરર્થક થઈ જશે. માટે આ વિકલ્પ તો અયુક્ત છે.
(2.8.2) પ્રમાણલક્ષણનું નિશ્ચાયક પ્રમાણ જો લક્ષણયુક્ત કહેશો, તો બે વિકલ્પ બીજા ઉભા થશે, કે તે લક્ષણ પણ નિશ્ચિત છે કે અનિશ્ચિત ? "અનિશ્ચિત તો ન માની શકાય, કારણ કે અનિશ્ચિત એવું લક્ષણ લક્ષ્યને જણાવી શકે નહીં અને નિશ્ચિત માનશો, તો એનો પણ નિશ્ચય કોનાથી ? “અપ્રમાણથી કે પ્રમાણથી ? અપ્રમાણથી નિશ્ચય ન થતો હોવાથી, પ્રમાણથી જ નિશ્ચય માનવો પડશે, પણ તે પ્રમાણ પણ 9-1લક્ષણરહિત છે, કે લક્ષણયુક્ત? જો લક્ષણરહિત પ્રમાણથી પણ અર્થનો નિશ્ચય મનાય, તો બધા જ પ્રમાણો લક્ષણ વિના જ, વિષયનો બોધ કરાવવા લાગશે. જો તે પ્રમાણ લક્ષણયુક્ત માનશો, તો તે લક્ષણ પણ નિશ્ચિત છે કે અનિશ્ચિત.. એમ ફરી-ફરી એ જ વાતો ફર્યા કરશે, માટે પ્રમાણલક્ષણનું કથન કરવાનો કોઈ ઉપાય જ નથી. તેથી (૧) પ્રમાણલક્ષણ અને (૨) પ્રમાણકૃત શીતત્રાણાદિ વ્યવહાર - આ બંને વસ્તુ અનાદિકાળથી પ્રસિદ્ધ હોવાથી, બધાને
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
