________________
ન્યાયાવતાર )
-૦જાયરમિ
न सर्वत्र, स्वयमसिद्धत्वात् । ११२स्वभावानुपलब्धिरप्येकज्ञानसंसर्गिपदार्थोपलम्भरूपा ११४तद्देश एव ११ प्रतिद्वन्दव्यभावं गमयति । अतः प्रमाणान्तरस्यापि क्वचिनिषेधः स्यात् न सर्वत्र । तन्न प्रमाणान्तरबाधकं समस्ति ।।। પદાર્થના કાર્યરૂપ ધૂમની ઉપલબ્ધિ થાય છે' - આ અનુમાનથી પણ સામે દેખાઈ રહેલા દેશમાં જ અભાવ જણાય છે, કારણકે ત્યાં જ વિરૂદ્ધ કાર્ય દેખાય છે. સર્વત્ર વિરૂદ્ધ કાર્યની ઉપલબ્ધિ સંભવિત ન હોવાથી, સર્વત્ર અભાવને સિદ્ધ કરી શકતું નથી. તેથી સર્વત્ર પ્રમાણમાંતરના અભાવનો બોધ, આ અનુમાન દ્વારા પણ અશક્ય છે.
C.3 કારણાનુપલબ્ધિ, જે દેશમાં કારણની અનુપલબ્ધિ હોય તે જ દેશમાં કાર્યનો અભાવ જણાવે છે. જેમકે “નોત્ર ધૂમ: ન્યુમાવી = અહીં ધૂમ નથી, કારણ કે અગ્નિરૂપ કારણની અનુપલબ્ધિ છે' આ અનુમાનથી પણ સામે દેખાઈ રહેલા દેશમાં જ અભાવ જણાય છે, કારણ કે ત્યાં જ કારણની અનુપલબ્ધિ જોવાય છે. સર્વત્ર કારણની અનુપલબ્ધિ અસંભવિત હોવાથી, આ અનુમાન સર્વત્ર અભાવને સિદ્ધ કરી શકતું નથી. તેથી સર્વત્ર પ્રમાણાંતરના અભાવનો બોધ, આ અનુમાન દ્વારા પણ અશક્ય છે.
C.સ્વભાવાનુપલબ્ધિ પણ નિયત દેશમાં જ અભાવની સિદ્ધિ કરે છે. તે આ રીતે - “મૂતને ઘર' એવું જ્ઞાન થાય છે, તેમાં ભૂતલ અને ઘટ બે પદાર્થનો, જેની વચ્ચે સંયોગ સંબંધ છે તે બેનો, બોધ થાય છે. એટલે આ બંને, એક જ જ્ઞાનમાં રહેલા સંસર્ગિ પદાર્થો છે. હવે જ્યારે એ બેમાંથી માત્ર એકનું જ - ભૂતલનું જ – જ્ઞાન થાય (એકજ્ઞાનસંસર્ગિપદાર્થ-ભૂતલની ઉપલબ્ધિ થાય) ત્યારે તે સંસર્ગિ પદાર્થોમાંનો બીજો (પ્રતિદ્વન્દી) પદાર્થ ઘટ નથી, એવું નક્કી થાય છે - આ રીતે સ્વભાવાનુપલબ્ધિથી ઘટાભાવનું જ્ઞાન થાય છે. તે પણ, જે દેશમાં એક સંસર્ગિપદાર્થ – ભૂતલનું જ્ઞાન થયું હોય, ત્યાં જ બીજા સંસર્ગિપદાર્થ – ઘટના અભાવનું જ્ઞાન કરાવે છે – સર્વત્ર નહીં. તેથી સર્વત્ર પ્રમાણાંતરના અભાવનો બોધ, આ અનુમાન દ્વારા પણ અશક્ય છે.
આમ “પ્રત્યક્ષ – અનુમાનથી અતિરિક્ત કોઈ પ્રમાણ નથી' –એવું કોઈક સ્થાને નક્કી થઈ શકે, પણ સર્વત્ર નહીં. એટલે, પ્રત્યક્ષ – અનુમાનથી અતિરિક્ત પ્રમાણનો કોઈ બાધક ન હોવાથી, ઉહ વગેરેની પણ પ્રમાણ રૂપે સિદ્ધિ થાય છે.
–૦૩૫ર્થસપ્રેસ – ___ (११२) स्वभानुपलब्धिरिति दृश्यानुपलब्धिः । (११३) एकेत्यादि । एकस्य चक्षुरादिज्ञानस्य ग्राह्यं चक्षुरादिप्रणिधानाभिमुखं भूघटादिवस्तुद्वयमन्योन्यापेक्षमेकज्ञानसंसर्गि कथ्यते, तयोर्हि सतो.कनियता प्रतिपत्तिः स्यात्, परिच्छेदयोग्यताया द्वयोरप्यविशेषात् । ज्ञाने वस्तुद्वयसंसर्गश्च तदाकारयोरेकस्मिन् ज्ञाने संसर्गाद् वस्तुनोरप्युपचारेण संसर्गव्यपदेशात् । तत एकस्मिन् ज्ञाने संसर्गः संबन्धो विद्यते यस्य भूतलादेर्घटादिनेति प्रकरणात् स्वयमूह्यम्, स चासौ पदार्थश्च तस्योपलम्भपरिच्छेदो रूपं यस्याः स्वभावानुलब्धेः सा तथा; केवलभूतलोपलम्भरूप इति यावत् । (११४) तद्देश एवेति । भूतलदेश एव । (૧૧૬) પ્રતિદ્ધિનો ઘC |
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
