________________
८७२
प्रतिनियतत्वासिद्धेः, सकलसंकीर्णतया ग्रहणप्रसङ्गात्, • अतोऽधिकग्राह्याभावान्निर्विषयतयाभावाख्यं प्रमाणं यत् परैः पर्यकल्पि तदप्रमाणमिति स्थितम् ।
६२. द्विधेत्यस्मिन् सत्यपि 'प्रत्यक्षं च परोक्षं च' इति नियतद्वैविध्यप्रदर्शनेन सौगतपरिकल्पितं ‘प्रत्यक्षमनुमानं चेति’ द्वैविध्यमपक्षिपति, तदाकूतेन तस्यायोगात् । प्रत्यक्षातिरिक्तं हि तादात्म्यतदुत्पत्तिलक्षणसंबन्धोपलक्षितकार्यस्वभावानुपलब्धिरूपलिङ्गत्रयसंपादितजन्मसंबन्धविकलत्वादिति तदाकूतम् ।
कमनुमानमेव प्रमाणं न शब्दोहादिकम्,
६३. अयुक्तं चैतत्, प्रत्यक्षानुमानातिरिक्तप्रमाणान्तराभावग्रहणोपायाभावात् । न तावत्प्रत्यक्षात् प्रमाणान्तराभावावगतिः, तस्य स्वलक्षणविषयत्वेनाभावग्राहिताविरोधात् । नापि स्वभाव∞ન્યાયરશ્મિ -
न्यायावतार
રહેતો નથી કે જેના જ્ઞાન માટે અભાવ પ્રમાણ માનવું પડે. તેથી મીમાંસકકલ્પિત અભાવ પ્રમાણ નિર્વિષયક હોવાથી તેમની એ માન્યતા અપ્રમાણ સિદ્ધ થાય છે.
O પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ રૂપે જ પ્રમાણની દ્વિવિધતા ૦
(૬૨) મૂળ શ્લોકમાં ‘દ્વિધા’ ના પ્રયોગથી ‘બે જ પ્રમાણ હોય' એમ જણાવ્યું અને ‘પ્રત્યક્ષ ચ પરોક્ષ =’ એ પંક્તિથી ‘પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એમ જ બે પ્રકારે પ્રમાણ છે' એમ સૂચિત થાય છે. આ કથનથી સૌગતો વડે કલ્પાયેલી ‘પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન' રૂપે પ્રમાણની બે સંખ્યાનો નિરાસ થાય છે, કારણ કે આ રીતે પ્રમાણની દ્વિવિધતા, પોતાની માન્યતા અનુસારે પણ ઘટે નહીં.
બૌદ્ધોની માન્યતા એ છે કે પ્રત્યક્ષથી ભિન્ન માત્ર અનુમાન જ પ્રમાણ છે, જે તાદાત્મ્ય - તદુત્પત્તિ સંબંધથી ઉપલક્ષિત, કાર્ય, સ્વભાવ અને અનુપલબ્ધિ રૂપ ત્રણ લિંગથી ઉત્પન્ન થાય છે. શબ્દ, ઉહ વિગેરે તો તેવા સંબંધરહિત હોવાથી પ્રમાણ નથી.
(૬૩) પરંતુ બૌદ્ધની આ માન્યતા યુક્ત નથી, કારણ કે ‘પ્રત્યક્ષ અને અનુમાનથી અતિરિક્ત પ્રમાણનો અભાવ છે’ એવું તમે કયા પ્રમાણથી જાણ્યું ? પ્રત્યક્ષથી કે અનુમાનથી ?
(૧) પ્રત્યક્ષથી તો ન જાણી શકાય, કારણ કે પ્રત્યક્ષ તો માત્ર સ્વલક્ષણ રૂપ ભાવને જ વિષય બનાવે છે, અભાવને નહીં. તેથી તેના દ્વારા, પ્રત્યક્ષ - અનુમાનાતિરિક્ત પ્રમાણના અભાવનો બોધ
અશક્ય છે.
(૨) અનુમાનથી પણ ન જાણી શકાય, કારણ કે બૌદ્ધમતે અનુમાનના સ્વભાવ, કાર્ય અને અનુપલબ્ધિ - એમ ત્રણ ભેદ મનાય છે. તે ત્રણેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે. –
દ્વસ્વભાવાનુમાનઃ- સ્વભાવ દ્વારા જેનું અનુમાન થાય તે. જેમ કે - ‘આ વૃક્ષ છે, કારણ કે શિંશપા હોવાથી' અહીં શિશપા એ વૃક્ષવિશેષ હોવાથી, તે સ્વરૂપથી જ વૃક્ષ છે.
Bકાર્યનુમાનઃ- કાર્ય દ્વારા જેનું અનુમાન થાય તે. જેમકે - ‘અહીં અગ્નિ છે, કારણ કે ધૂમાડો જોવાય છે' અહીં ધૂમરૂપ કાર્યથી વહ્નિનું અનુમાન થયું.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
